Του Βαγγέλη Γκαγκέλη
Η λεγόμενη νεωτερική περίοδος αποτελεί το στάδιο μιας χρονικής ακολουθίας, η οποία γεννιέται από κάποιο αρχαϊκό παρελθόν και φτάνει στο σήμερα.

Του Βαγγέλη Γκαγκέλη,
πολιτικού επιστήμονα

Η λεγόμενη νεωτερική περίοδος αποτελεί το στάδιο μιας χρονικής ακολουθίας, η οποία γεννιέται από κάποιο αρχαϊκό παρελθόν και φτάνει στο σήμερα. Η συνείδηση της νεωτερικότητας συμπίπτει με την εμφάνιση του ευρωκεντρισμού και της αποικιοκρατίας, με την αυτοαναγόρευση της Ευρώπης σε νεωτερική πολιτισμική οντότητα, ενώ κάθε τι μη ευρωπαϊκό υποτιμάται ως στατικό. Η θεμελιώδης αρχή της νεωτερικότητας είναι η αυτονομία και η αυτοδιεύθυνση του υποκειμένου που ορίζει τη ταυτότητά του μέσω της σχέσης αλλά και της καθυπόταξης του διαφορετικού.

Ο νεωτερικός 20ός αιώνας, αναφέρει ο Giddens, υπήρξε ο αιώνας των πολέμων και της καταστροφής, με τις ανθρώπινες απώλειες να είναι πολύ μεγαλύτερες από εκείνες των δύο αιώνων που προηγήθηκαν. Αν θεωρήσουμε τη νεωτερικότητα ταυτόσημη με τη βία του ευρωπαϊκού επεκτατισμού και την πολιτισμική του υπεροχή, τότε η έννοια του χώρου ως πόλης αποτελεί ένα εύστοχο πεδίο κατανόησης των εξουσιαστικών σχέσεων.

Η ανάπτυξη των πόλεων και η αστικοποίηση του πλανήτη γενικότερα είναι ένα από τα πλέον εντυπωσιακά γεγονότα της νεωτερικότητας. Η πόλη είναι περισσότερο αποτέλεσμα μιας διαδικασίας ανάπτυξης παρά μιας ακαριαίας δημιουργίας.

◆ Η «παλαιού τύπου πόλη» χαρακτηριζόταν από ένα δίκτυο αναπόσπαστων λειτουργιών, αρμονικά συναρθρωμένων, τόσο σε συνολικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο του μικροχώρου, της γειτονιάς ως κυττάρου και οργανικού κέντρου της κοινωνικής ζωής.

◆ Αντίθετα, η αυστηρή διάκριση των αστικών δραστηριοτήτων σε κατοικία, εργασία και διασκέδαση και η συνακόλουθη διαίρεση του εδάφους σε αυστηρά καθορισμένες ζώνες αποτελούν επινόηση της σύγχρονης πόλης, η οποία σημαδεύεται από τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση (1871-1914) και φτάνει έως και σήμερα.

Η διαδικασία αστικοποίησης στον ελλαδικό χώρο συμπυκνώθηκε ανάμεσα στις δεκαετίες του 1950 και 1970. Στη μεταπολεμική Ελλάδα το ρεύμα της εκβιομηχάνισης στην αστική οικονομική και πολιτική σκέψη ενισχυόταν από την επίδραση των κατευθύνσεων της διεθνούς αστικής σκέψης για τη μεταπολεμική ανόρθωση.

Ανοργάνωτη χαοτικότητα
Στην εκβιομηχάνιση αυτήν που ακολούθησε, πρέπει να προστεθεί η βία του μετεμφυλιακού ελληνικού κράτους και η ερήμωση της υπαίθρου όχι μόνο λόγω του καθολικού οικονομικού μετασχηματισμού, αλλά και από τη δημιουργία ενός ολοκληρωτικού αστυνομικού κράτους και παραστρατιωτικών μηχανισμών που επιδίδονταν σε κυνήγι αγωνιστών. Εκατοντάδες χιλιάδες αριστεροί, οι οποίοι μπόρεσαν να διαφύγουν από τον εφιάλτη της εξορίας, θα αναγκαστούν να αναζητήσουν καταφύγιο στα αστικά κέντρα, τα οποία προσφέρουν μία σχετική ανωνυμία.

Με αυτόν τον τρόπο η μορφή της πόλης, έτσι όπως αναπτύχθηκε μέχρι και το 1950 στην Ελλάδα, αλλάζει. Ο δομημένος χώρος παίρνει τελείως διαφορετικά χαρακτηριστικά και μια καινούρια κοινωνική πραγματικότητα αντικαθιστά την παλιά. Ο πολεοδομικός σχεδιασμός επέβαλε κεντρικά από τη δεκαετία του 1950 την κατάτμηση του χώρου της πόλης σε αυστηρές ζώνες διαφορετικών μεταξύ τους λειτουργιών. Αυτή η κατάτμηση χτίστηκε πάνω στα ερείπια της παλιάς πόλης και με αυτόν τον τρόπο οικοδομήθηκε ένα είδος ανοργάνωτης πολεοδομικής χαοτικότητας.

Έως τα τέλη του 1970, το κυκλοφοριακό σύστημα και το δημόσιο σύστημα συγκοινωνιών της Αθήνας είχε ξεπεράσει κάθε σημείο κορεσμού. Η πόλη πλέον αδυνατούσε να λειτουργήσει αποτελεσματικά, ως οικονομική μηχανή, εμποδίζοντας την παραγωγή και τη διακίνηση του εμπορεύματος.

Συνειδητοποιώντας το αδιέξοδο, η εξουσία αποφασίζει τον ριζικό πολεοδομικό επανασχεδιασμό. Η διάκριση του αστικού χώρου σε διαφορετικές λειτουργικές ζώνες δεν εγκαταλείπεται, αλλά αντίθετα ενισχύεται. Το πρόβλημα εντοπίζεται στο σύστημα κυκλοφορίας και σε ό,τι σχετίζεται με αυτό. Καινούργιοι αυτοκινητόδρομοι και μελλοντικά δίκτυα μετρό σχεδιάζονται, πολλά χρόνια πριν αυτά αρχίσουν να υλοποιούνται.

Έτσι προωθείται μία νέα μορφή χωρικών σχέσεων, κατά την οποία οι οικοδομικές μονάδες αναπτύσσονται με απόλυτη αυτονομία και τοποθετούνται με χαρακτηριστική ευκολία στο γεωγραφικό τους σημείο ως μονάδες ασύνδετες στο περιβάλλον.

Αναδιανομή δυστυχίας
Στην εποχή της νεωτερικότητας οι σύγχρονες πόλεις στο πλαίσιο των κυρίαρχων οικονομικών κατευθύνσεων, από τη μια, κατακερματίζονται σε αδιαπέραστες ταξικά ενότητες ενώ, από την άλλη, η εξουσία προσλαμβάνει απρόσιτες μορφές για την κοινωνία της πόλης. Στο πλαίσιο της δόμησης των αυστηρά διακριτών ζωνών, οι δημόσιοι χώροι, ως τμήμα του συνόλου των διαφορετικών πεδίων που διαμορφώνουν μία πόλη, δέχονται πολύ μεγάλη επίθεση, ενώ ταυτόχρονα εδραιώνεται η παρουσία ιδιωτικών χώρων μεγάλης κλίμακας.

Η πόλη, λοιπόν, διαφοροποιείται ανάλογα με το φύλο, την εθνικότητα, την ηλικία, τη θρησκεία. Για κάποιες ομάδες, αυτές οι διαφορετικές προσλαμβάνουσες της πόλης είναι ζήτημα επιλογής, ωστόσο για κάποιες άλλες είναι στοιχείο αποκλεισμού και περιθωριοποίησης.

Σε διάφορες περιοχές στην Αθήνα μπορούμε να εντοπίσουμε μεγάλες ανισότητες. Από τη μια, έχουμε τη διαδικασία υποβάθμισης περιοχών (το κέντρο, τα δυτικά και η Κυψέλη), ενώ, από την άλλη, έχουμε μία διαδικασία αναβάθμισης (νότια, Δραπετσώνα, Θριάσιο). Η αναβάθμιση αυτή συνδυάζεται με αλλαγές της χρήσης γης που φέρουν ως αποτέλεσμα την αύξηση της αξίας της γης, που αυτή με τη σειρά της οδηγεί στις μετακινήσεις πληθυσμών εντός της πόλης.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περιοχή του Μεταξουργείου με τη μετατόπιση μεταναστών, αστέγων και εξαρτημένων σε διπλανές περιοχές και με την ταυτόχρονη προσέλκυση νέων, φιλότεχνων κατοίκων και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Με την εσωτερική αυτή μετακίνηση ουσιαστικά αλλάζει η γεωγραφία της δυστυχίας.
Σήμερα η κοινή συνθήκη της πόλης – μητρόπολης τίθεται υπό αμφισβήτηση. Τα διάφορα κινήματα τα οποία έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια, μεταξύ των άλλων, θέτουν ως ζήτημα μία νέα μορφή χωρικών σχέσεων προς την κατεύθυνση της αυτοδιαχείρισης. Η επαναδιεκδίκηση των δημόσιων χώρων αποτελεί αντίληψη που εξισώνει τον δημόσιο χώρο ως κοινό αγαθό. Στόχος αυτής της θέσης είναι να εισαγάγει την ιδέα των κοινών αγαθών καθώς και τα θέματα λειτουργίας του δημόσιου χώρου, τους τύπους χρήσης του, αλλά και το πώς και σε τι μπορεί να μεταμορφωθεί.

Τα κινήματα πόλης επαναφέρουν ακριβώς αυτήν τη συζήτηση στο προσκήνιο, ταρακουνώντας τις κυρίαρχες αξίες, κανόνες και νόμους που θέλουν να επιβληθούν ως μοναδικοί και καθολικοί.

Ακολουθήστε το topontiki.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.

Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, τη στιγμή που συμβαίνουν.