Το πορφυρό της Τύρου του Λιβάνου, η αυτοκρατορική πορφύρα των Βυζαντινών, αποτελεί ένα άλυτο μυστήριο, αφού κάποτε ήταν πιο ακριβό από τον χρυσό και σήμερα κανένας δεν γνωρίζει πως μπορεί να το παρασκευάσει.

Για χιλιάδες χρόνια ήταν το πιο πολύτιμο χρώμα στον πλανήτη, η «συνταγή» όμως χάθηκε  και σήμερα ένας άνθρωπος προσπαθεί να την βρει.

Η πορφύρα που αποκαλείται επίσης βασιλικό μωβ ή αυτοκρατορική βαφή, είναι ένα χρώμα που παραγόταν από φυσικά συστατικά. Πήρε το όνομα από την πόλη Τύρο του Λιβάνου. Παραγόταν από τις εκκρίσεις θαλάσσιων σαλιγκαριών της οικογένειας Muricidae και κατά την αρχαιότητα χρειάζονταν δεκάδες χιλιάδες τέτοια ζώα και πολύς χρόνος για να βγει το σωστό χρώμα. Γι αυτό και ήταν πανάκριβο και συνδέθηκε με ανθρώπους που είχαν πλούτο και δύναμη, οι οποίοι μπορούσαν να πληρώσουν για να αποκτήσουν πορφυρά υφάσματα. Επιπλέον είχε την ιδιότητα να μην ξεθωριάζει με την πάροδο του χρόνου, αλλά αντίθετα να γίνεται πιο λαμπερό.

Οι βιολογικές χρωστικές ουσίες ήταν πολύ δύσκολο να αποκτηθούν και οι λεπτομέρειες της παραγωγής ήταν επτασφράγιστο μυστικό. Μπορεί να χρειάζονταν και 10.000 σαλιγκάρια της θάλασσας για να παραχθεί ένα γραμμάριο πορφυρού χρώματος.

Η ιστορία της πορφύρας

Η παραγωγή της πορφύρας της Τύρου για τη βαφή υφασμάτων ξεκίνησε από το 1570 π.Χ. από τους Φοίνικες και μέσω του τεράστιου εμπορικού δικτύου της Φοινίκης διαδόθηκε στους Έλληνες και από εκείνους σε Ρωμαίους τεχνίτες. Οι κάτοικοι της Τύρου επειδή ακριβώς ήταν οι πρώτοι που παρασκεύασαν την πορφύρα, ονομάζονταν και «πορφυρός λαός».

Λέγεται πως η βασίλισσα Κλεοπάτρα στην Αίγυπτο είχε τέτοια μανία με την πορφύρα, που έφτασε να χρησιμοποιεί το χρώμα για να βάφει τα πλοία της.

Το 4^ο π.Χ. αιώνα ο ιστορικός Θεόπομπος έγραψε ότι «η πορφύρα για υφάσματα έχει αξία ίση με το βάρος του υφάσματος σε ασήμι». Άλλοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι η πορφύρα κόστιζε τρεις φορές το βάρος της σε χρυσό!

Κάπως έτσι τα πορφυρά ρούχα έγιναν σύμβολο κοινωνικού στάτους.

Τον 4^ο αιώνα μ.Χ η ρωμαϊκή νομοθεσία προέβλεπε ότι μόνον ο αυτοκράτορας μπορούσε να φορά υφάσματα βαμμένα με την πορφύρα της Τύρου.

Το 40 μ.Χ, ο βασιλιάς της Μαυριτανίας δολοφονήθηκε στη διάρκεια επίσκεψής του στην Ρώμη, κατόπιν εντολών του αυτοκράτορα. Είχε διαπράξει το λάθος, παρότι φίλος και σύμμαχος των Ρωμαίων, να εμφανιστεί στο αμφιθέατρο για να παρακολουθήσει παράσταση μονομάχων, φορώντας ένα πορφυρό ένδυμα. Κι αυτό προκάλεσε την οργή του Ρωμαίου αυτοκράτορα, που ήταν μοιραία για τον βασιλιά της Μαυριτανίας.

Τον 9^ο αιώνα, στην Κωνσταντινούπολη, γεννήθηκε «στην πορφύρα» ένα παιδί που προοριζόταν να γίνει αυτοκράτορας- ο Πορφυρογέννητος.

Ώσπου ήρθε το  1453 μ.Χ. και η  άλωση της Κωνσταντινούπολης, όταν το μυστικό των βυζαντινών τεχνιτών για την παρασκευή της πορφύρας χάθηκε με την κατάρρευση της αυτοκρατορίας, που συμπαρέσυρε και τον πολιτισμό της Τύρου.

Η αρχαιολογική ανασκαφή στη Συρία

Αιώνες μετά, το 2002, στον αρχαιολογικό χώρο της Κάτνα, όπου βρίσκονται τα ερείπια ενός παλατιού, στα όρια της συριακής ερήμου και στις όχθες μιας λίμνης που έχει αποξηρανθεί σήμερα, μια ομάδα αρχαιολόγων πήρε άδεια για  ανασκαφές, ψάχνοντας έναν βασιλικό τάφο.

Σκάβοντας στενούς διαδρόμους και ανοιχτούς χώρους, έφτασαν σε μία σκάλα που οδηγούσε σε ένα βαθύ φρεάτιο. Στη μία πλευρά υπήρχαν  «δίδυμα» αγάλματα, που έμοιαζαν με φύλακες ενός σφραγισμένου δωματίου. Ήταν ο βασιλικός τάφος, όπου εντοπίστηκαν χιλιάδες αντικείμενα, μεταξύ των οποίων πολύτιμα κοσμήματα. Στο πάτωμα του τάφου εντόπισαν κάποια σκουρόχρωμα στίγματα. Πήραν δείγματα από αυτό το υλικό, το ανέλυσαν και διαχώρισαν ένα έντονο πορφυρό χρώμα από την σκόνη και τη λάσπη.

Οι αρχαιολόγοι είχαν ανακαλύψει στον βασιλικό τάφο ένα από τα πιο θρυλικά αγαθά των αρχαίων χρόνων: την πορφύρα της Τύρου.

Γιατί όμως χάθηκε η συνταγή για την Παρασκευή της πορφύρας; Η πιο εύκολη απάντηση, όπως λέει η Μαρία Μέλο, καθηγήτρια του πανεπιστημίου NOVA στη Λισαβόνα, «το πρόβλημα είναι ότι οι άνθρωποι δεν κατέγραφαν τέτοιου είδους σημαντικά μυστικά», όπως ήταν προφανώς ο τρόπος παρασκευής του πορφυρού χρώματος.

Και υπάρχει τρόπος να λυθεί αυτό το μυστήριο;

 «Δεν είναι εύκολο να αποκτήσεις αυτό το χρώμα», λέει στο BBC ο καθηγητής Ιωάννης Καραπαναγιώτης, του τμήματος Χημείας στο ΑΠΘ. Εξηγεί ότι το πορφυρό της Τύρου είναι ένα εντελώς διαφορετικό χρώμα από άλλες βαφές, στις οποίες χρησιμοποιούνται φυσικά υλικά (όπως τα φύλλα) που περιέχουν ήδη χρωστική ουσία.

Στην περίπτωση του θαλάσσιου σαλιγκαριού η βλέννα που παράγει περιέχει χημικές ουσίες που μπορούν να μετατραπούν σε χρώμα, αλλά μόνο κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. Κι ακριβώς αυτό είναι που έχει χαθεί: οι συνθήκες παρασκευής του πορφυρού χρώματος από τις εκκρίσεις των σαλιγκαριών.

Ο Τυνήσιος που επιμένει ότι είναι κοντά στη λύση

Σε ένα μικρό κήπο, στη βορειοανατολική Τυνησία, σε μικρή απόσταση από την Καρθαγένη, που ήταν κάποτε αποικία φοινικική, ένας άνθρωπος «παλεύει» εδώ και 16 χρόνια ελπίζοντας ότι θα βρει την λύση στο μυστήριο. Περνά ατέλειωτες ώρες σπάζοντας θαλάσσια σαλιγκάρια, με την ελπίδα ότι θα φτάσει στην παρασκευή του περίφημου πορφυρού χρώματος.

Ο Μοχάμεντ Γκάσεν Νουίρα, μια μέρα του Σεπτεμβρίου του 2007, έκανε τον περίπατό του στην παραλία στα περίχωρα της Τύνιδας. «Είχε γίνει μια τρομερή καταιγίδα την προηγούμενη  νύχτα και στην άμμο η θάλασσα είχε ξεβράσει πολλά νεκρά πλάσματα, όπως μέδουσες, καβούρια και σαλιγκάρια». Παρατήρησε ότι από τα νεκρά, σπασμένα σαλιγκάρια έβγαινε ένα κοκκινωπό υγρό. Ήρθε στο μυαλό του μια ιστορία που είχε ακούσει στο σχολείο για τους κατοίκους της Τύρου. Πήγε στο λιμάνι, όπου βρήκε πολλά περισσότερα σαλιγκάρια, όπως αυτά που είχε βγάλει η θάλασσα στην αμμουδιά. Στο λιμάνι τα πετούν οι ψαράδες, γιατί μπερδεύονται στα δίχτυα.

Ο Νουίρα μάζεψε αρκετά σαλιγκάρια και έτρεξε στο σπίτι του, όπου πέρασε το βράδυ σπάζοντάς τα. Περίμενε ότι θα έβλεπε κάποιο πορφυρό χρώμα, αλλά απογοητεύτηκε. Τα έβαλε σε μία σακούλα για να τα πετάξει στα σκουπίδια και πήγε για ύπνο. Την επόμενη μέρα, είδε ότι η σακούλα ήταν γεμάτη με ένα υγρό, που έμοιαζε με νερό.

Οι επιστήμονες γνωρίζουν σήμερα ότι για να εκκρίνουν τις χημικές ουσίες τους τα σαλιγκάρια της οικογένειας Murex πρέπει να εκτεθούν στο φως. Αρχικά οι εκκρίσεις γίνονται κίτρινες, στη συνέχεια πράσινες, τιρκουάζ, μπλε και τελικά φτάνουν σε μια απόχρωση του μωβ, ανάλογα με το είδος του σαλιγκαριού. «Αν αυτή η διαδικασία γίνει σε μια ηλιόλουστη μέρα, χρειάζονται κάτι λιγότερο από πέντε λεπτά για να υπάρξει αυτή η μεταμόρφωση», λέει στο BBC ο καθηγητής Ιωάννης Καραπαναγιώτης.

Αλλά και πάλι δεν έχουμε το χαρακτηριστικό πορφυρό χρώμα της Τύρου. Προφανώς το συγκεκριμένο παραγόταν από αρκετά διαφορετικά είδη οστράκων και κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες.

Η δικαίωση του επίμονου Νουίρα

Ο Νουίρα όμως από το 2007 ως σήμερα συνεχίζει την προσπάθεια να βρει τον συνδυασμό και την μέθοδο για την παραγωγή του πορφυρού χρώματος. Παρά τη γκρίνια της γυναίκας του, που δεν άντεχε την μυρουδιά των νεκρών σαλιγκαριών στο σπίτι τους. «Η γυναίκα μου τρομοκρατήθηκε από την μυρουδιά, σχεδόν με έδιωξε από το σπίτι. Αλλά έπρεπε να συνεχίσω», λέει ο Νουίρα.

Έψαξε τα μυστικά των θαλάσσιων σαλιγκαριών, χρησιμοποίησε διάφορες τεχνικές συνθλιβής των οστράκων και συνεργάστηκε με έναν επιστήμονα που χρησιμοποίησε 12.000 σαλιγκάρια για να παράξει 1,4 γραμμάρια σκόνης, με βιομηχανικές μεθόδους.

Το αποτέλεσμα ήταν ένα χρώμα απαλό μπλε, που δεν είχε σχέση με το πορφυρό της Τύρου. Αλλά ο Νουίρα λέει πως με τα χρόνια διαπιστώνει και τα μυστικά των τεχνητών της αρχαιότητας, που «έπαιζαν» με την οξύτητα του μείγματος, την έκθεσή του στο φως του ήλιου ή στο απόλυτο σκοτάδι στη διάρκεια της παρασκευής και στην τοποθέτηση των μειγμάτων σε βραστό νερό.

Ο στόχος του Νουίρα είναι να φτάσει στην παρασκευή του χρώματος των αυτοκρατορικών ενδυμάτων του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας, όπως αποτυπώνεται σε βυζαντινά ψηφιδωτά. 

Σήμερα αισθάνεται δικαιωμένος  γιατί παρήγαγε ένα χρώμα με φυσικό τρόπο, που είναι «πολύ ζωντανό, πολύ δυναμικό και που ανάλογα με το φως αλλάζει και λάμπει και παίζει με την ματιά σου», όπως λέει. 

Ο Νουίρα προσκλήθηκε να παρουσιάσει τα φυσικά χρώματα που παράγει σε αρκετές εκθέσεις σε όλο τον κόσμο, με αποκορύφωμα τις προσκλήσεις  που δέχτηκε από το Βρετανικό Μουσείο  στο Λονδίνο και το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης.

Όμως παρότι ο Νουίρα λέει πως βρίσκεται κοντά στην λύση του μυστηρίου της πορφύρας της Τύρου, προέκυψε μια νέα απειλή.

Σήμερα δεν κινδυνεύει η πρωτεύουσα κάποιας αυτοκρατορίας από μια εισβολή, όπως έγινε στην Κωνσταντινούπολη, αλλά κινδυνεύουν τα θαλάσσια σαλιγκάρια με εξαφάνιση. Γιατί τα σαλιγκάρια της οικογένειας Murex είναι πολύ ευαίσθητα στην ανθρωπογενή μόλυνση της θάλασσας και στις συνέπειες της κλιματικής κρίσης. Τα σαλιγκάρια εξαφανίζονται από την ανατολική Μεσόγειο και μαζί με αυτά μπορεί να χαθεί για πάντα η πορφύρα της Τύρου.

Διαβάστε επίσης:

«Η Χαμάς θέλει να χωρίσει τις μητέρες από τα παιδιά» λέει Ισραηλινός αξιωματούχος – Καθυστερεί η ανταλλαγή ομήρων

Στο Ισραήλ ο Έλον Μασκ εν μέσω τρικυμίας για τα αντισημιτικά σχόλια

Βρετανία: Ανιχνεύθηκε στέλεχος ιού παρόμοιο με της γρίπης των χοίρων σε άνθρωπο για πρώτη φορά