Τώρα που οι πυρηνικές απειλές μεταξύ Ισραήλ και Ιράν έχουν κατασιγάσει, καιρός να θυμηθούμε τις απαρχές της πυρηνικής τρομοκρατίας και να τις συγκρίνουμε με τις απλές πύρινες καταστροφές.

Πάμε λοιπόν στον Ιούλιο του 1945: Ημέρες πριν από τη ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα, ένας από τους παρατηρητές της πρώτης πυρηνικής δοκιμής σε κάποια έρημο του αμερικανικού Νότου θα μιλήσει με δέος για την αλλοίωση του τοπίου μετά την έκρηξη. Το μανιτάρι της βόμβας υψώνεται ώς την οροφή του ουράνιου θόλου, κάνοντας τα μεγέθη των βουνών που περιστοιχίζουν την έρημο να φαίνονται ασήμαντα. Οι αναλογίες του χώρου ανατρέπονται βάναυσα, η «διαπασών» της καταστροφής παράγει ένα μεγαλειώδες υπερθέαμα. Η γη ολόκληρη τρέμει, ο θόρυβος είναι εκκωφαντικός.

Οι «πρωτοπόροι» πυρηνικοί τεχνοκράτες που παρατηρούν τις συνέπειες της νέας τεχνολογίας μένουν στη θέση τους βουβοί και εκστατικοί: Εκστατικοί όχι λιγότερο από τους πρωτόγονους της Άπω Ανατολής, που έβλεπαν τις διαδοχικές αυτοαναφλέξεις των πετρελαιοπηγών του Μπακού στα βάθη του ορίζοντα, υπολογίζοντας πως κάπου εκεί, μέσα στο χάος της φωτιάς και του καπνού, βρίσκονταν τα πέρατα του κόσμου…

Το κοινό τοπίο

Το τοπίο μιας πύρινης καταστροφής υστερεί σε σχέση με το τοπίο μιας πυρηνικής έκρηξης, από την άλλη πλευρά όμως δεν είναι λιγότερο εντυπωσιακό. Το «μειονέκτημά» του έγκειται στον σχετικά «στιγμιαίο» χαρακτήρα του κι ακόμη στο γεγονός ότι αναλώνει ένα άλλο, συνθετότερο και παραγωγικό τοπίο, αυτό των δένδρων και της βλάστησης, αφήνοντας στη θέση του τη θλίψη της «νεκρής φύσης».

Τα απανθρακωμένα τοπία της Χαλκιδικής, της Κρήτης και της Χίου θα υποστούν μια δραματική συστολή σε σχέση με την προηγούμενη κατάσταση των περιοχών. Τα τοπία θα μικραίνουν, ενώ από την άλλη πλευρά θα μεγαλώνουν οι αλαλαγμοί για τους εμπρηστές, για την πράξη ή την απραξία του κράτους, για τις ανεπάρκειες του μηχανισμού πυρόσβεσης. Από την όλη χασμωδία δεν θα απουσιάζουν και οι νεοφιλελεύθεροι ιέρακες, συνιστώντας την ιδιωτικοποίηση της δασοπροστασίας, με άλλα λόγια προτείνοντας την παραπέρα αδρανοποίηση της κοινωνίας των πολιτών και τη δημιουργία ενός νέου ζωτικού χώρου για το κεφάλαιο…

Το τοπίο είναι πόρος

Το τοπίο είναι ο μεγάλος, δημόσιος, τουριστικός «πόρος», ένας «πόρος» παραγνωρισμένος και παραπεταμένος. Το τοπίο είναι τόσο «περιττό» όσο και το τραγούδι. Η αναφορά σε αυτό φαίνεται από πρώτη όψη πως διαδραματίζεται στη σφαίρα της ασημαντολογίας, ενώ οι ασχολούμενοι μαζί του φαίνονται απλοί «βοηθητικοί οπλίτες» του δημόσιου λόγου. Και όμως, το τοπίο, ως επιδερμίδα του χώρου, αποτελεί αφετηρία για τις βαθύτερες πολιτιστικές προσεγγίσεις. Το τοπίο είναι βάθρο για την κατάδυση μέχρι τα βαθύτερα βάθη της πολιτικής για τον χώρο, για την ιδιοσυγκρασία των ατόμων και των κοινωνικών δυνάμεων.

Εξάλλου στην «κοινωνία του θεάματος» το τοπίο διεκδικεί ένα μεγαλύτερο ειδικό βάρος σε σχέση με τις άλλες «φαινομενικότητες». Και πριν από όλα στην περίπτωση πυρκαγιάς αποτελεί θαυμάσιο σκηνικό για το μοστράρισμα ποικιλώνυμων παραγόντων της δημόσιας ζωής.

Στο Νότιο Πήλιο θα δω με τα μάτια μου δασοπυροσβέστες να πηδούν σαν τρελοί από τα οχήματά τους και να τρέχουν στην πρώτη γραμμή της πυρκαγιάς: «Σερσέ λα κάμερα», βεβαίως, της τοπικής τηλεόρασης, που δηλώνει το επιτόπου ενδιαφέρον για τη λήψη πλάνων με ιδιαίτερο ζήλο των πρωταγωνιστών τους! Κατά τα πρότυπα της Πυρηνικής Φυσικής, όπου η διαδικασία της παρατήρησης των μικροσωματιδίων δημιουργεί αμοιβαίες επιδράσεις παρατηρητή και παρατηρούμενου, έτσι και η τηλεόραση αλληλεπιδρά με το ύφος και τα λεγόμενα αυτών που βρίσκονται στο οπτικό της πεδίο.

Επίσης όμως υπάρχει εκείνο το παραδοσιακό, κατ’ εξοχήν παθητικό θέαμα, το οποίο φαίνεται να καταναλώνεται και να παράγεται όχι από ανθρώπους, αλλά από ζωντανές στήλες άλατος.

● Αλήθεια, ποια είναι η ψυχολογία αυτών που φωτογραφίζουν ή φιλμάρουν καταστροφές, μάχες εκ του συστάδην, βομβαρδισμούς, ατυχήματα και θανάτους live;

● Ποια είναι η ψυχοσύνθεση αυτών που απεικονίζουν κάποιες εξτρέμ καταστάσεις ζωής χωρίς να δείχνουν ενδιαφέρον συμμετοχής στην εξέλιξή τους;

● Ποια ήταν η ιδιοσυγκρασία εκείνου του φωτορεπόρτερ που πριν από μερικά χρόνια έπιασε στον αέρα (ο άθλιος!) την πτώση ενός ατόμου από ουρανοξύστη αμερικανικής πόλης χωρίς να αντιδράσει στο συμβάν με φρίκη, πόνο, κομμένη την ανάσα, χωρίς να αισθανθεί καμιά άλλη παρόρμηση πέραν αυτής του φωτογραφίζειν;

Ο Καβάφης και οι φωτιές

Από μια άποψη οι τύποι αυτοί θυμίζουν κάπως τον φανταστικό «ποιητή Φερνάζη» του Καβάφη, που μπροστά στο ξέσπασμα του πολέμου μεταξύ Ρωμαίων και Μιθριδάτη αφήνει χώρο για την ποιητική του συλλογιστική περί της προσωπικότητας του Δαρείου: «Το πιθανότερο είναι, βέβαια, υπεροψίαν και μέθην – υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος». Ή ίσως να θυμίζουν, μέσα από την αδιαφορία τους για τα δρώμενα, το κεντρικό πρόσωπο του Αλμπέρ Καμί στον «Ξένο» – ο οποίος, αν και πρόκειται να εκτελεστεί, διαθέτει κάποιες από τις τελευταίες στιγμές του για να παρατηρήσει τα κουμπιά στο πουκάμισο του δήμιου…

Ο Ηρόστρατος έκαψε τον ναό της Εφέσου για να μείνει στην αιωνιότητα, όμως η κοινωνία τον καταδίκασε, εκτός από θάνατον, να ζει στην αφάνεια… Αυτά στην εποχή μας δεν έχουν μεγάλη σημασία, εκτός αν υποκρύπτουν το όνομα ενός γνωστού ζωγράφου που σχετίζεται με την κυρία Σακελλαροπούλου…

Φυσικά το κακό έρχεται πάντοτε ανάμεικτο με το καλό. Και το καλό δεν εκπροσωπείται μόνο από τη συγκλονιστική και άκρως φωτογραφήσιμη όψη μιας πυρκαγιάς, που τις βραδινές ώρες παράγει ένα σκηνικό δαντικότερο και αυτής της δαντικής κόλασης. Δεν είναι μόνο η εξυγιαντική δράση της φωτιάς πάνω στη νεκρή βιομάζα των φύλλων, ξερών κλαδιών κ.λπ. που συσσωρεύεται χρόνο με τον χρόνο και της οποίας η καταστροφή συνδυάζεται με την ενίσχυση του γενετικού υλικού του εδάφους, με συνέπεια την ταχύτατη φυσική αναγέννηση της βλάστησης.

Το καλό εκπροσωπείται ακόμη και από την αυθόρμητη οικοτρομοκρατία (!) της φύσης εναντίον όλων εκείνων των, θέσει ή δύναμει, νομιμοποιημένων ή παράνομων καταπατητών χώρου, με οικολογική ή αισθητική αξία. Εκείνων που φθάνουν συχνά στο σημείο να βλέπουν με απόγνωση το απανθρακωμένο μικροπεριβάλλον τους, διαπιστώνοντας ότι οι πυρκαγιές ανοίγουν κάποτε δρόμο για τις καταπατήσεις, όπως επίσης μπορούν να ακυρώνουν το νόημα και την αξία των καταπατήσεων!

Η κοινή φωτιά μπορεί να τραυματίσει ακόμη περισσότερο τα κακοποιημένα δασικά τοπία και είναι απίθανο να αναχαιτίζεται με δύσφλεκτα είδη και γκαζόν γύρω από τα εξοχικά σπίτια. Εν τέλει οι καταπατητές θα έπρεπε να κάθονται σε «αναμμένα κάρβουνα» την καλοκαιρινή περίοδο και στην περίπτωση φωτιάς να ανακράζουν ως νέοι Σαμψών: Αποθανέτω η κατοικία μας μετά του αλλοφύλου δάσους…

* Ο Γιάννης Σχίζας είναι συγγραφέας

Διαβάστε επίσης

Πέρασαν 10 χρόνια – Το μεγάλο «ναι» και το μεγάλο «όχι» της 5ης Ιουλίου 2015

«Τύποι» των Αθηνών

Το εκκρεμές του θεάματος: η μετεξέλιξη (2ο Μέρος)