Έρασμος

Μετάφραση: Αναστασία Κολλιοντζή

Εκδόσεις: Οξύ

Σελ.: 272

Ζούμε σε μιαν εποχή που νομίζει πως έχει λύσει όλα της τα μυστήρια. Η τεχνολογία υπόσχεται διαύγεια, οι αλγόριθμοι οργανώνουν τις επιθυμίες μας, οι ειδήσεις ανανεώνονται πιο γρήγορα απ’ όσο μπορούμε να τις προλάβουμε. Κι όμως, πίσω από αυτή τη φαινομενική καθαρότητα, κάτι πολύ παλιό συνεχίζει να υποβόσκει ενεργά: η ανθρώπινη μωρία. Ένα μικρό, ανυπότακτο ένστικτο, που επιμένει να ανατρέπει την τάξη, να θολώνει τα κριτήρια, να χτίζει ολόκληρους κόσμους πάνω σε ψευδαισθήσεις. Δεν εννοώ τη μωρία ως υβριστικό χαρακτηρισμό, αλλά ως εκείνη την ανεξήγητη, απρόβλεπτη δύναμη που κάνει τους ανθρώπους να φέρονται αντίθετα με αυτό που διακηρύσσουν.

Το βλέπεις παντού. Στις δημόσιες συζητήσεις που παριστάνουν τον διάλογο, ενώ είναι μονόλογοι που απευθύνονται σε ήδη πεπεισμένους. Στην πολιτική υπερβολή που φοράει το προσωπείο της ηθικής. Στην ανάγκη να σχολιάζουμε πριν σκεφτούμε, να καταδικάζουμε πριν διαβάσουμε, να φωνάζουμε πριν ακούσουμε. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπου η πραγματικότητα εξατμίζεται μόλις αγγίξει την οθόνη. Όπου η σοβαρότητα έχει μικρότερη απήχηση από την εύκολη θυμηδία. Και, στον αντίποδα, το βλέπουμε και στα πρόσωπα που γνωρίζουμε καθημερινά: την καλοπροαίρετη αφέλεια, τη μεγαλομανία των μικρών πραγμάτων, τη βεβαιότητα πως «εμείς δεν την πατάμε»… Όλα αυτά συνθέτουν έναν παράξενο καθρέφτη του σήμερα, έναν καθρέφτη που, αν κοιτάξεις λίγο βαθύτερα μέσα του, θυμίζει περισσότερο τον 16ο αιώνα παρά τον 21ο.

Κάποτε νόμιζα ότι τα έργα όπως το «Μωρίας Εγκώμιο» είναι αναγνώσματα μιας άλλης εποχής, χρήσιμα, αλλά μακρινά. Τώρα, όσο περισσότερο παρακολουθώ τον κόσμο γύρω μου τόσο πιο επίκαιρο γίνεται. Ο Έρασμος, καυτηριάζοντας τους θεσμούς και τις συνήθειες του καιρού του, περιγράφει έναν μηχανισμό που παραμένει αναλλοίωτος. Τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος παρηγορείται με αυταπάτες, πώς υπερασπίζεται το λάθος του με θέρμη, πώς χτίζει κοινωνίες πάνω στη λεπτή ισορροπία ανάμεσα στη σοβαρότητα και το παράδοξο! Η μωρία δεν είναι η εξαίρεση, αλλά το ίδιο σύστημα. Το θεμέλιο που κρύβεται κάτω από κάθε μορφή του πολιτισμού.

Ίσως γι’ αυτό σήμερα, σε έναν κόσμο που διαθέτει απίστευτη γνώση, αλλά συχνά ελάχιστη κρίση, η φωνή της «Μωρίας» ηχεί τόσο οικεία. Σαν να μιλά μέσα από την οθόνη του κινητού, μέσα από τους λαβύρινθους της πολιτικής, μέσα από τις μικρές προσωπικές μας αυταπάτες. Όσο κι αν αλλάζουν οι συνθήκες, το υλικό μένει το ίδιο. Κι αν κάτι μας συνδέει πραγματικά με την Ευρώπη του Έρασμου, δεν είναι οι πόλεμοι, ούτε οι θεσμοί, ούτε οι μεταρρυθμίσεις, αλλά η ικανότητα του ανθρώπου να γελάει με τον εαυτό του και την ίδια στιγμή να μην αντιλαμβάνεται γιατί γελά!

Κάπως έτσι, το «Μωρίας Εγκώμιο» επιστρέφει ως διαρκές σχόλιο για τον σύγχρονο άνθρωπο. Για τις βεβαιότητές του, τις ευκολίες του, τις σπασμωδικές του κρίσεις, τις ευγενείς του πλάνες. Για τον τρόπο που η εποχή της πληροφορίας καταλήγει να είναι συχνά μια εποχή σύγχυσης. Και μέσα σ’ αυτό το θολό τοπίο, ο Έρασμος μάς θυμίζει ότι η μωρία δεν είναι απλώς γελοιογραφία της κοινωνίας, αλλά ο καθρέφτης της.

Το «Μωρίας Εγκώμιο» είναι ένα από τα σπάνια βιβλία που, όσο κι αν το πλησιάζεις, πάντα «ανοίγει» κι άλλο. Δεν αποκαλύπτει μια θέση, αλλά μια πρόταση, έναν τρόπο να κατοικείς την εποχή σου και να τη φωτίζεις εκ των έσω. Η «Μωρία» του Έρασμου ως αλληγορική μορφή έχει το προνόμιο να μιλά η ίδια, να εκθέτει τον κόσμο με την άνεση εκείνου που ξέρει ότι όλοι κρέμονται από τα λόγια του. Ο Έρασμος βλέπει τον άνθρωπο εκεί όπου είναι πιο ευάλωτος: στις αυταπάτες του. Και το κάνει χωρίς κακεντρέχεια, με μια φιλάνθρωπη οξυδέρκεια, που ήταν ακόμη δυνατή πριν η Ευρώπη χωριστεί οριστικά σε στρατόπεδα και δογματισμούς.

Διαβάζοντας το κείμενο σήμερα, νιώθεις ότι δεν έχεις να κάνεις με ένα έργο του 1511, αλλά με έναν σύγχρονό σου που, από πείσμα και λεπτότητα, αποφάσισε να τυλίξει όλη τη φιλοσοφική του καχυποψία στη γελωτοποιό στολή της Μωρίας. Πρόκειται για μια από τις πιο παράξενες μεταμφιέσεις στην ιστορία της σκέψης: ο στοχαστής κρύβεται πίσω από τη Μωρία και η Μωρία αποκαλύπτει την αλήθεια. Όσο γελά τόσο σε τραβά στη σκιά της· όσο υπερβάλλει τόσο σε υποχρεώνει να αναγνωρίσεις το πραγματικό βάρος των πραγμάτων.

Η Ευρώπη εκείνης της εποχής, ακόμη παγιδευμένη σε εκκλησιαστικά προνόμια και φιλοσοφικά αντανακλαστικά που είχαν ξεμείνει από τον Μεσαίωνα, γίνεται ο μεγάλος πίνακας σάτιρας του κορυφαίου λόγιου. Και ο Έρασμος, με τη λεπτότητα και την ενδελέχεια που τον χαρακτήριζε, καταφέρνει το αδύνατο: να κριτικάρει τους πάντες χωρίς να προσβάλει κανέναν συγκεκριμένα, να γελοιοποιήσει θεσμούς χωρίς να καταφύγει στη χυδαιότητα, να επιτεθεί χωρίς να φαίνεται ότι χτυπά. Είναι η τέχνη της αναγεννησιακής ειρωνείας στο απόγειό της! Η Μωρία εδώ έχει το χάρισμα του ρήτορα που αποκαλύπτει τα πάντα και δεν πληρώνει ποτέ το τίμημα.

Στην καρδιά του βιβλίου κρύβεται η βαθύτερη, σχεδόν υπαρξιακή διαπίστωση ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς ένα… ποσοστό μωρίας. Χρειάζεται κάτι που να τον προστατεύει από το άγριο φως της αυτογνωσίας. Και ο Έρασμος, που ήταν από τους πιο νηφάλιους και διακριτικούς ανθρώπους της εποχής του, γνωρίζει ότι η πλήρης σοβαρότητα είναι μια μορφή τέλματος. Ο κόσμος κινείται γιατί οι άνθρωποι πείθονται, αυταπατώνται, αγαπούν, προσποιούνται, ξεχνούν. Η Μωρία είναι, κατά κάποιον τρόπο, το λιπαντικό της ανθρώπινης ιστορίας. Και ο Έρασμος το παρουσιάζει αυτό με έναν παιγνιώδη τόνο, σαν να θέλει να απαλύνει τη δυσάρεστη αλήθεια ότι ο πολιτισμός μας δεν χτίστηκε πάνω στη λογική, αλλά πάνω στη δημιουργική τύφλωση.

Το έργο γίνεται ακόμη πιο ενδιαφέρον όταν «απλώνεται» σε θεσμούς: στην Εκκλησία που επιμένει να ντύνεται το κύρος, ενώ συχνά στερείται περιεχομένου· στα πανεπιστήμια και τους σοφιστές που εγκλωβίζονται σε μια γλωσσική ναρκισσιστική τελειότητα· στους δικαστές που βρίσκουν καταφύγιο στην τυπολατρία για να μην αναμετρηθούν με την ευθύνη. Κι όμως, ο Έρασμος δεν είναι μισάνθρωπος. Μοιάζει περισσότερο με έναν χρονογράφο που ξέρει ότι ο ανθρώπινος βίος είναι ένας αέναος αυτοσαρκασμός. Σαν να σου λέει: αν μπορούσαμε να δούμε τα πρόσωπά μας όπως είναι, γυμνά από αξιώματα και απωθήσεις, δεν θα αντέχαμε ούτε μια μέρα. Η Μωρία μας κρατά στη ζωή.

Ο Έρασμος καταφέρνει κάτι που στις μέρες μας μοιάζει εξαιρετικά δύσκολο: να ασκήσει κριτική χωρίς επιθετικότητα, να ειρωνευτεί χωρίς να εκμηδενίσει, να διδάξει χωρίς να κραυγάσει. Σε έναν κόσμο που συγχέει τη σάτιρα με το μίσος και την κριτική με την ακύρωση, ο Έρασμος επιστρέφει ως υπενθύμιση μιας άλλης παράδοσης, αυτή της ευγένειας, της νηφαλιότητας, της διάκρισης και ενός τρόπου γραφής που δεν προσπαθεί να νικήσει, αλλά να φωτίσει.

Κι έτσι, το «Μωρίας Εγκώμιο» λειτουργεί σήμερα όχι απλώς ως κλασικό κείμενο, αλλά ως ένα κρυφό εγχειρίδιο για την κατανόηση του δημόσιου λόγου. Εκτός από την κοροϊδία των άλλων, η Μωρία είναι και η αποδοχή των δικών μας ελλείψεων. Είναι η στιγμή που παραδεχόμαστε ότι κανείς δεν αντέχει την απόλυτη σοβαρότητα, ότι ο άνθρωπος δεν είναι κατασκευή της λογικής, αλλά υλικό μιας διαρκούς μεταμόρφωσης: γελάει, πέφτει, σηκώνεται, ξαναγελάει. Αυτή η ανθρώπινη αμφιταλάντευση είναι που κάνει τον Έρασμο σημερινό.

Όταν κλείνεις το βιβλίο, έχεις την εντύπωση ότι η ίδια η Μωρία σε χτυπά φιλικά στον ώμο. Σου υπενθυμίζει ότι η σοφία δεν είναι το αντίθετο της μωρίας· είναι η επίγνωση του ορίου ανάμεσά τους! Και ότι ο άνθρωπος, όσο κι αν προσπαθεί να κρυφτεί πίσω από την τάξη των ιδεών, είναι ένα εύθραυστο πλάσμα που χρειάζεται την αυταπάτη για να αντέξει την αλήθεια. Η ειρωνεία του Έρασμου εμπεριέχει μια θερμή φροντίδα για τον άνθρωπο και η Μωρία γίνεται τροφή της συνείδησης χωρίς να την πληγώνει. Κι αυτός είναι ο λόγος που το βιβλίο, πέντε αιώνες μετά, διαβάζεται σαν σχόλιο της σημερινής μας δυσφορίας.

Σε μια εποχή που νομίζει πως τα έχει δει όλα, ο Έρασμος έρχεται να πει ότι δεν έχουμε δει τίποτα, αν δεν μάθουμε πρώτα να γελάμε με την ίδια μας την αθωότητα. Δεν υπάρχει καθαρότερο μάθημα φιλοσοφίας από αυτό. Τίποτε πιο ανθρώπινο…

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Η νεωτερικότητα μέσα από τα μάτια της μόδας

Βιβλίο: Η άβυσσος του Ιωσήφ

Βιβλίο: Ο άνθρωπος και η υπαρξιακή του αγωνία