Μπορεί προσφάτως πολλοί να ανακάλυψαν την έννοια του «εξώστη», με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου του Αλέξη Τσίπρα, ωστόσο κάποιες δεκαετίες πριν, στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, καταγραφόταν η πρώτη φορά που ο εξώστης λάμβανε την πραγματική του διάσταση. Ήταν στα χρόνια της Χούντας, όταν κάποιοι φοιτητές, στην Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών (ΕΜΣ), σαφώς υποψιασμένοι της έβδομης τέχνης, έδιναν πολιτική διάσταση στην αναμέτρηση του θνήσκοντος Παλιού Ελληνικού Κινηματογράφου (ΠΕΚ, όπως τον ονόμασαν οι ιστορικοί ), με τον ανερχόμενο «Νέο»( ΝΕΚ, κατ’ αντιστοιχία). Με φιμωμένες τις δυνατότητες αντίδρασης στη Δικτατορία, ο κινηματογράφος και οι νεαροί θιασώτες του ανέλαβαν να στήσουν τη δική τους επανάσταση, καθιστώντας θρυλικό τον «δεύτερο εξώστη του Φεστιβάλ».

Ο Γιώργος Κωνσταντίνου, η Έλενα Ναθαναήλ και ο Χριστόφορος Νέζερ στα θεωρεία του Φεστιβάλ Κινηματογράφου, όταν σε αυτόν κυριαρχούσαν οι γνωστές, εμπορικές ταινίες

Όλα ξεκίνησαν στις 22 Σεπτεμβρίου 1971  (τότε η διοργάνωση τελούταν τον μήνα Σεπτέμβριο), όταν ο παραγωγός εθνικοπατριωτικών φιλμ Τζέιμς Πάρης  μοίρασε πολλές προσκλήσεις σε δικούς του ανθρώπους, ώστε να αποκλειστεί η είσοδος των νεότερων κινηματογραφόφιλων, μια που δεν είχαν διατεθεί εισιτήρια. Οι αποδοκιμασίες προς τον Πάρις έμειναν έξω από την ΕΜΣ,  κατά την είσοδό του, αλλά τη νύφη πλήρωσε και ο πρωταγωνιστής Δημήτρης Παπαμιχαήλ, δίχως να φέρει κάποια ευθύνη. 

Την επόμενη μέρα τα πράγματα αγρίεψαν, κατά την προβολή του φιλμ, του έτσι κι αλλιώς προκλητικού και φιλοκαθεστωτικού Κώστα Καραγιάννη, «Καταναλωτική κοινωνία». Όταν ο σκηνοθέτης απευθύνθηκε στον δεύτερο εξώστη, χρησιμοποιώντας την ατάκα της ταινίας του «σας την έσκασα, κορόιδα», έγινε χαμός. Στο πρόσωπό του είχαμε μια έμμεση πολιτική αντίδραση, τέτοια που τον ανάγκασε να φυγαδευτεί με τη βοήθεια της αστυνομίας. Δυό μέρες μετά, τα εισιτήρια για την προβολή του έργου «Τι έκανες στον πόλεμο Θανάση;», του Ντίνου Κατσουρίδη, με τον Θανάση Βέγγο, εξαντλήθηκαν. Φήμες διέδωσαν ότι αυτό συνέβη επειδή ο Πάρις αγόρασε όλα τα εισιτήρια, οπότε επιφυλάχθηκε μεν αποθέωση για τον Βέγγο, όχι όμως και για τον Κώστα Καραγιάννη. Πάλι αποδοκιμασίες, πέταγμα σπιρτόκουτων προς το πρόσωπό του και σύλληψη τεσσάρων- πέντε φοιτητών από την αστυνομία.

Το κοινό του δεύτερου εξώστη καταλαμβάνει τη σκηνή και εμποδίζει την προβολή ταινίας, λόγω περιορισμένης διάθεσης εισιτηρίων

Η εγκατάσταση ενός επαναστατικού πυρήνα στον δεύτερο εξώστη,  με κριτήριο τις ταινίες, ήταν πλέον γεγονός. Από την επόμενη χρονιά, το 1972, κάθε προβολή αναχρονιστικής κινηματογραφικής αντίληψης γνώριζε τη λεγόμενη «γιούχα», ενώ κάθε προοδευτική δημιουργία αποθεωνόταν. Πάλι ο Τζέιμς Πάρις, με το «Μπουμ»,  στο στόχαστρο, ο οποίος, με τη σειρά του, φυγαδεύτηκε από την αστυνομία, μέσω παρασκηνίων. Οι ιαχές «αυτό είναι κοροϊδια» συνόδευσαν τον παραγωγό, ενώ ο Παντελής  Βούλγαρης, με «Το προξενιό της Άννας», ο Ντίνος Κατσουρίδης, με το «Θανάση πάρε τ’ όπλο σου» και κυρίως ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, με τις «Μέρες του ‘36» αποθεώθηκαν. Ειδικά ο τελευταίος, λόγω του λεγόμενου sold out, πραγματοποίησε μια επιπλέον δωρεάν προβολή για τους φοιτητές, που έμειναν έξω. Τα πράγματα εκτραχύνθηκαν όταν την τελευταία μέρα προβλήθηκε με προκλητικό τρόπο το φιλμ «Διαμάντια στο γυμνό κορμί της». Το κοινό εγκατέλειψε, με φωνές, επιδεικτικά την αίθουσα, για να ακολουθήσουν οι γνωστές συλλήψεις. Το κακό είναι πως αποδοκιμασίες γνώρισε κι ο εκτός φόρμας εμβληματικός Θεσσαλονικιός σκηνοθέτης, Τάκης Κανελλόπουλος, με την…αφόρητα ρομαντική «Τελευταία άνοιξη», εν μέσω πολιτικού καύσωνα. 

Η Μεταπολίτευση και το αίτημα του Β’ εξώστη για «λαϊκό φεστιβάλ»

Μεταπολίτευση και δεύτερος εξώστης-«Πού είναι ο Γιάννης, οεο;»

Κάπως έτσι πήγε η κατάσταση και την επόμενη χρονιά (1973), για να φτάσουμε στο πρώτο μεταπολιτευτικό Φεστιβάλ, τον Σεπτέμβριο του 1974. Με κυρίαρχο το πρόβλημα εξεύρεσης εισιτηρίων και με την ελευθερία της έκφρασης των πρώτων στιγμών της δημοκρατίας, το βράδυ της Πέμπτης, 26 Σεπτεμβρίου η ατμόσφαιρα στην ΕΜΣ ήταν εκρηκτική. Το κοινό του εξώστη εμπόδιζε την πραγματοποίηση της προβολής, εάν δεν δίνονταν εξηγήσεις για τον αθρόο αριθμό προσκλήσεων, οι οποίες είχαν διανεμηθεί. Κάποιος μάλιστα σκέπασε με το σακάκι του τον φακό προβολής. Ο γνωστός παραγωγός Γιώργος Παπαλιός, της υπό προβολή ταινίας «Τα χρώματα της ίριδας» του Νίκου Παναγιωτόπουλου, συναίνεσε στην αναβολή της. Το κοινό τον καταχειροκρότησε, η σκηνή καταλήφθηκε από νέους κινηματογραφόφιλους, με το αίτημα ενός «λαϊκού φεστιβάλ». Μέσα στον γενικό χαλασμό, η αστυνομία συνέλαβε κάποιον φοιτητή ονόματι «Γιάννης», με αποτέλεσμα να διαρρεύσει το νέο και το «συνέλαβαν τον Γιάννη» να αποτελέσει την αρχή ενός νέου ξεσηκωμού. Με το σύνθημα «Πού είναι ο Γιάννης, οεο;», που έμεινε στην ιστορία του θεσμού,  ο δεύτερος εξώστης υποδέχτηκε το γεγονός, αλλά έβαλε και τις βάσεις της ανανέωσης του Φεστιβάλ Κινηματογράφου. Ο «Γιάννης» εμφανίστηκε στη  σκηνή, συνοδευόμενος από αλαλαγμούς θριάμβου και αποφασίστηκε ευρεία συζήτηση για το επόμενο πρωινό. Πράγματι, σε ένα μάθημα δημοκρατίας, δημιουργοί και θεατές αντάλλαξαν τις απόψεις τους για το νέο πρόσωπο του θεσμού, στο οποίο πρωταγωνιστικό ρόλο θα είχαν οι κινηματογραφιστές. Τα διστακτικά βήματα της οργανωτικής αρχής και της κυβέρνησης προς την κατεύθυνση αυτήν οδήγησαν στη διοργάνωση του «Αντι-φεστιβάλ», στα 1977, κάτι που αργότερα υποχρέωσε στο πέρασμα της έβδομης τέχνης από το υπουργείο Βιομηχανίας (όπου ανήκε…ως εμπόρευμα), στο υπουργείο Πολιτισμού, τον φυσικό του χώρο.

Στην επόμενη διοργάνωση, το 1975, πάλι το γνώριμο πρόβλημα των εισιτηρίων. Στη βραδινή προβολή της Τετάρτης 24 Οκτωβρίου, νέα επεισόδια, με τον εκπρόσωπο του εξώστη να ζητάει εξηγήσεις για τον περιορισμένο αριθμό και την αλμυρή τιμή τους. Άλλη μια νίκη του εξώστη, καθώς η διοργανώτρια Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης, υπόσχεται αύξηση των εισιτηρίων προς πώληση, αλλά και μείωση των τιμών τους στο μισό. Θα πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι οι εκπρόσωποι του εξώστη ήταν ιδιαιτέρως πεπαιδευμένοι άτομα, με γνώση του κινηματογράφου, όπως η μετέπειτα ηθοποιός Σοφία Φιλιππίδου, ο πρόωρα χαμένος κριτικός κινηματογράφου Μπάμπης Ακτσόγλου ή ο θεατρικός σκηνοθέτης Αχιλλέας Ψαλτόπουλος. Πρόκειται για τη χρονιά που το «μαγικό χαρτάκι» για τον «Θίασο» του Θόδωρου Αγγελόπουλου, απαιτούσε να ξενυχτήσεις στην ουρά και πολλοί στήθηκαν σ’ αυτήν αμέσως μετά το τέλος της βραδινής προβολής.

Το κοινό του Β’ εξώστη ανακοινώνει τα βραβεία του. Διακρίνεται αριστερά ο θεατρικός σκηνοθέτης Αχιλλέας Ψαλτόπουλος και η ηθοποιός Σοφία Φιλιππίδου

«Ο θάνατος και το φέρετρο»

Όσο τα χρόνια περνούσαν, ο κινηματογράφος και το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης έβρισκαν τα πατήματά τους, ο νέος κινηματογράφος είχε επικρατήσει απόλυτα και ο εξώστης βρέθηκε να υπηρετεί μια μανιέρα. Οι αντιδράσεις, πολλές φορές, είχαν ως κριτήριο την πολιτική ταυτότητα των ταινιών και όχι τόσο την κινηματογραφική τους χροιά. Στα 1980, δύο φιλμ ιδιαιτέρως λαοφιλή («Ο άνθρωπος με το γαρύφαλο», του Τζήμα και η «Παραγγελιά» του Τάσιου) γνώρισαν το μεγαλύτερο χειροκρότημα που απέσπασε ποτέ ταινία, ενώ αποδοκιμάσθηκε το εξαιρετικό, αλλά δύσπεπτο «Μελόδραμα;» του Νίκου Παναγιωτόπουλου. Στο ίδιο «φασαρτζίδικο» κλίμα παίχτηκε δυό έτη μετά και ο αριστουργηματικός «Μπαλαμός» του Σταύρου Τορνέ, ενώ ολοένα και περισσότερες αξιόλογες ταινίες αισθητικών αναζητήσεων έπεφταν θύματα της καταβροχθιστικής μανίας του εξώστη: «καλό είναι το πολιτικά προοδευτικό». Από την άλλη, η άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία είχε αρχίσει να βάζει τα κινηματογραφικά πράγματα σε μια τάξη, οπότε εξέλιπαν οι λόγοι διεκδικήσεων, ως προς το Φεστιβάλ και τις ταινίες του. 

Ο σκηνοθέτης Νίκος Ζερβός, πρωτοστάτης της «κηδείας» και του φέρετρου του Β’ εξώστη, με τον τότε διευθυντή του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θανάση Ρεντζή, το 1988

Χρόνο με το χρόνο οι καταγωγικές αρχές του δεύτερου εξώστη άρχισαν να τον εγκαταλείπουν και η αντίδραση λάμβανε χαρακτήρα αυτοσκοπού. Αποκορύφωμα, η χρονιά του 1988, οπότε η γενικευμένη μετριότητα έργων και διοργάνωσης, οδήγησε στο κρέμασμα με σκοινιά ενός φέρετρου, το οποίο κατέβηκε τελετουργικά από τον Β’ εξώστη, κατά την τελετή της απονομής των βραβείων. Παρά τη δυσάρεστη εντύπωση που συνόδευσε το γεγονός, θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε προφητικό, αφού στις επόμενες χρονιές, σε δύο διοργανώσεις δεν απονεμήθηκε βραβείο – δείγμα του απογοητευτικού επιπέδου των δημιουργιών-, ενώ το Φεστιβάλ Κινηματογράφου μοιραία απέκτησε τη σύγχρονη διεθνή μορφή του, στα 1992. Μόνον που το φέρετρο περιείχε και τον ίδιον τον εξώστη, αφού κι αυτός βρέθηκε νεκρός, από την πρώτη κιόλας διεθνή χρονιά του θεσμού. Ίσως αυτή να είναι, τελικά, η μοίρα κάθε εξώστη, να ξεκινάει με επαναστατική διάθεση και να καταλήγει απονευρωμένος και ανήμπορος να αντιδράσει στις αλλαγές που τον κατακλύζουν.

Διαβάστε επίσης:

Ο Εσπερινός του Μοντεβέρντι για πρώτη φορά στην Ελλάδα – Από την Καμεράτα στο Μέγαρο

«Σοφία Βέμπο – Η φωνή που νίκησε τον φασισμό»: Κυκλοφόρησε η ζωντανή ηχογράφηση της συναυλίας (Videos)

Η Ακαδημία Μαρία Κάλλας τιμά τον Γιώργο Χατζηνάσιο