Η τύχη του ρωσικού συστήματος αεράμυνας S-400 και ο αποκλεισμός της Τουρκίας από το πρόγραμμα των αμερικανικών μαχητικών F-35 επανέρχεται δυναμικά στο προσκήνιο, σύμφωνα με πρόσφατες δηλώσεις του Αμερικανού πρέσβη στην Άγκυρα Τομ Μπάρακ.

Μιλώντας στο Διπλωματικό Φόρουμ της Ντόχας ο Μπάρακ εξέφρασε την εκτίμηση ότι, μέσα στους επόμενους τέσσερις έως έξι μήνες, μπορεί να υπάρξει λύση. Συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι η Τουρκία πλησιάζει στην απομάκρυνση των S-400, εξέλιξη που θα μπορούσε να ανοίξει τον δρόμο για την επανένταξή της στο πρόγραμμα των F-35.

Ιδιαίτερη σημασία έχουν και οι δηλώσεις του Τούρκου υπουργού Εξωτερικών Χακάν Φιντάν, ο οποίος τόνισε ότι η Τουρκία και οι ΗΠΑ θα μπορούσαν «πολύ σύντομα» να βρουν τρόπο άρσης των κυρώσεων του CAATSA, που επιβλήθηκαν το 2020 λόγω της αγοράς των S-400.

Τα εμπόδια

Η αγορά του ρωσικού αντιαεροπορικού – αντιβαλλιστικού συστήματος S-400 το 2019 συνιστάθεμελιώδες πρόβλημα. Οι Αμερικανοί θεωρούν ότι η συνύπαρξη των S-400 με τα F-35 δημιουργεί σοβαρό κίνδυνο διαρροής των κρίσιμων τεχνολογικών χαρακτηριστικών stealth του αεροσκάφους προς τη Ρωσία, γεγονός που καθιστά ασύμβατη τη συμμετοχή της Τουρκίας στο πρόγραμμα.

Τα βασικά εμπόδια στην προμήθεια των F-35 από την Τουρκία είναι πολιτικά, θεσμικά και στρατιωτικά και παραμένουν ισχυρά μέχρι σήμερα:

• Οι κυρώσεις του CAATSA, που επιβλήθηκαν στην Τουρκία το 2020, συνιστούν νομικό εμπόδιο. Οι εν λόγω κυρώσεις απαγορεύουν την πώληση προηγμένων αμερικανικών οπλικών συστημάτων προς την Τουρκία και δεσμεύουν νομικά την αμερικανική κυβέρνηση, ακόμη κι αν υπάρχει πολιτική βούληση από τον Αμερικανό Πρόεδρο. Η άρση τους δεν αποτελεί απλή πολιτική απόφαση, αλλά απαιτεί συγκεκριμένες θεσμικές διαδικασίες. Χωρίς άρση ή αναστολή των κυρώσεων CAATSA, η πώληση των F-35 μπλοκάρει αυτόματα.
• Το αμερικανικό Κογκρέσο συνιστά «πολιτικό φρένο», ακόμη κι αν ο Λευκός Οίκος συμφωνούσε στην πώληση των F-35 στην Τουρκία. Μέχρι σήμερα, το Κογκρέσο είναι έντονα αρνητικό, λόγω της προμήθειας των S-400, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Τουρκία, των ενεργειακών και οικονομικών ρωσο-τουρκικών σχέσεων, καθώς και με τη στάση της Τουρκίας στη Συρία και το Κουρδικό. Ως γνωστόν, το Κογκρέσο έχει το δικαίωμα να μπλοκάρει κάθε συμφωνία.
• Η κρίση εμπιστοσύνης στις σχέσεις ΗΠΑ – Τουρκίας, με την Ουάσιγκτον να αμφιβάλλει πλέον για τον στρατηγικό προσανατολισμό της Άγκυρας. Οι τουρκο-αμερικανικές σχέσεις είναι επιβαρυμένες τόσο από τους λόγους που προαναφέρθηκαν όσο και από την ανεξάρτητη τουρκική αμυντική στρατηγική, που έχει χαράξει και ακολουθεί τα τελευταία χρόνια η κυβέρνηση Ερντογάν.
• Ο πλήρης αποκλεισμός της Τουρκίας από την αλυσίδα παραγωγής των F-35, παρότι αφενός είχε καταβάλει 1,2 – 1,4 δισ. δολάρια ως προκαταβολή για την αγορά 100 μαχητικών F-35, αφετέρου κατασκεύαζε περισσότερα από 900 κρίσιμα εξαρτήματα για το αεροσκάφος. Τουρκικές εταιρείες (TAI, ASELSAN, Alp Aviation, Ayesaş κ.ά.) παρήγαγαν εξαρτήματα για τα F-35 επί σειρά ετών, ενώ μετά το 2020 η παραγωγή διακόπηκε σταδιακά και μεταφέρθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε άλλους εταίρους. Ως εκ τούτου, κάθε ενδεχόμενη επιστροφή στο πρόγραμμα θεωρείται τεχνικά πολύπλοκη, νομικά δύσκολη και πολιτικά προβληματική.
• Η αντίδραση του Ισραήλ, που αντιμετωπίζει με έντονη καχυποψία οποιαδήποτε προοπτική παράδοσης των F-35 στην Τουρκία, θεωρώντας ότι κάτι τέτοιο ενέχει σοβαρούς κινδύνους διαρροής κρίσιμων τεχνολογικών δεδομένων και αποσταθεροποίησης της περιφερειακής ισορροπίας. Πρόσφατα, ο Νετανιάχου σημείωσε ότι η πιθανότητα πώλησης F‑35 στην Τουρκία είναι «εξαιρετικά χαμηλή, αν όχι μηδαμινή» και τόνισε ότι η στάση του Ισραήλ θα είναι πολύ αυστηρότερη σε σύγκριση με οποιαδήποτε ενδεχόμενη πώληση F-35 στη Σαουδική Αραβία. Να σημειωθεί ότι το Ισραήλ διαθέτει πάντα «Ποιοτική Στρατιωτική Υπεροχή» (Qualitative Military Edge – QME) από οποιονδήποτε πιθανό αντίπαλο στην περιοχή. Η QME δεν είναι απλώς πολιτική επιλογή, αλλά είναι θεσμοθετημένη στο αμερικανικό δίκαιο από το 2008 και δεσμευτική για κάθε αμερικανική κυβέρνηση (Δημοκρατικών και Ρεπουμπλικάνων). Συγκεκριμένα, το άρθρο 201 του νόμου «Naval Vessel Transfer Act of 2008 (P.L. 110-429)» απαιτεί από τον Πρόεδρο των ΗΠΑ να πραγματοποιεί τακτική «ποσοτική και ποιοτική εκτίμηση» κατά πόσον το Ισραήλ διατηρεί την QME(!). Αν για παράδειγμα μια πώληση F-35 σε Ελλάδα, Σαουδική Αραβία ή Τουρκία θεωρηθεί ότι μειώνει την «Ποιοτική Στρατιωτική Υπεροχή» του Ισραήλ, τότε μπλοκάρεται από το Κογκρέσο ή εξισορροπείται με περισσότερο προηγμένα όπλα προς το Ισραήλ.
• Η αντίδραση της Ελλάδας σε οποιαδήποτε προσπάθεια να ενισχυθεί στρατιωτικά η Τουρκία με προηγμένα αμερικανικά όπλα, καθότι κάτι τέτοιο θα αντέστρεφε τις ισορροπίες ισχύος στο Αιγαίο και στην ανατολική Μεσόγειο. Η πρόσφατη στρατηγική σύσφιξη με τις ΗΠΑ μέσω των διμερών αμυντικών συμφωνιών, της πρόσφατης ενεργειακής συνεργασίας και των εξοπλιστικών επιλογών, ενισχύει ώς έναν βαθμό την επιρροή της Ελλάδας, γεγονός που καθιστά πιο πιθανή την άσκηση πίεσης, ώστε να αποτραπούν πωλήσεις προηγμένων όπλων στην Τουρκία. Για το συγκεκριμένο θέμα, η ελληνική κυβέρνηση φαίνεται να προτιμά να ασκεί την επιρροή της μέσα από παρασκηνιακές διπλωματικές κινήσεις, παρά μέσω κυβερνητικών ανακοινώσεων. Αυτό σημαίνει ότι η Αθήνα, αξιοποιώντας τη στρατηγική συνεργασία, τις αμυντικές συμφωνίες και τις ενεργειακές πρωτοβουλίες με τις ΗΠΑ, μπορεί να επηρεάζει διακριτικά και αποτελεσματικά ώς έναν βαθμό τις αποφάσεις της Ουάσιγκτον σχετικά με ευαίσθητα θέματα.
• Τα λόμπι και οι θεσμικοί παράγοντες στις Ηνωμένες Πολιτείες επηρεάζουν σημαντικά τη διαδικασία πώλησης στρατιωτικού εξοπλισμού. Το Κογκρέσο, μέσω νομοθετικών εργαλείων και προσωπικών επιρροών, μπορεί να μπλοκάρει ή να καθυστερήσει πωλήσεις όπλων, ιδιαίτερα όταν εμπλέκονται χώρες με αμφιλεγόμενες στρατηγικές επιλογές, όπως η Τουρκία. Ισχυρά εβραϊκά, ελληνικά ή και αρμενικά diaspora lobbies ασκούν πίεση σε μέλη του Κογκρέσου για την προάσπιση εθνικών και περιφερειακών συμφερόντων. Παράλληλα, think-tanks και οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων προβάλλουν επιχειρήματα υπέρ ή κατά συγκεκριμένων εξοπλιστικών πωλήσεων, όπως η διατήρηση της ισραηλινής QME. Πρόσφατα, η «Αμερικανο-Εβραϊκή Επιτροπή» (American Jewish Committee – AJC) και το «Ελληνοαμερικανικό Συμβούλιο Ηγεσίας» (Hellenic American Leadership Council – HALC) έστειλαν κοινή επιστολή προς το Κογκρέσο ζητώντας να απορριφθεί κάθε επανεξέταση για επανένταξη της Τουρκίας στο πρόγραμμα των F‑35.
• Οι σχέσεις Άγκυρας – Hamas και οι δεσμοί του Ερντογάν με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα προκαλούν ανησυχίες σε Ισραήλ, ΗΠΑ και σε ευρωπαϊκούς κύκλους, ειδικά για τον τρόπο με τον οποίο αυτά τα δίκτυα επηρεάζουν πολιτικές επιλογές και συμμαχίες. Αυτοί οι δεσμοί της κυβέρνησης Ερντογάν δημιουργούν αμφιβολίες για το αν οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις θα χρησιμοποιούν πάντα με πλήρη ασφάλεια τα σύγχρονα και ευαίσθητα αμερικανικά οπλικά συστήματα.

Ο CAATSA

Ο CAATSA (Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act) ή «Νόμος για την Αντιμετώπιση των Αντιπάλων της Αμερικής μέσω Κυρώσεων» είναι ένας νόμος των Ηνωμένων Πολιτειών, που εγκρίθηκε το 2017, με στόχο την επιβολή κυρώσεων σε χώρες και οντότητες οι οποίες συνεργάζονται στρατιωτικά ή οικονομικά με αντιπάλους των ΗΠΑ, όπως για παράδειγμα η Ρωσία, το Ιράν και η Βόρεια Κορέα. Ο νόμος προβλέπει ότι η αμερικανική κυβέρνηση πρέπει να μπλοκάρει πωλήσεις όπλων, χρηματοδότηση ή μεταφορά στρατιωτικής τεχνολογίας σε χώρες που αποκτούν προηγμένα όπλα από αυτές τις «μη φιλικές» χώρες, ενώ ταυτόχρονα επιβάλλει στοχευμένες κυρώσεις σε άτομα και εταιρείες που εμπλέκονται σε τέτοιες συμφωνίες.

Στην περίπτωση της Τουρκίας, η αγορά του ρωσικού συστήματος αεράμυνας S‑400 ενεργοποίησε τις κυρώσεις CAATSA το 2020, με αποτέλεσμα να αποκλειστεί η Τουρκία από την προμήθεια F‑35 και να περιοριστούν άλλες στρατιωτικές συνεργασίες με τις ΗΠΑ. Αυτό αναδεικνύει τη σημασία του CAATSA ως εργαλείου πίεσης για τη διατήρηση στρατηγικών ισορροπιών και για την προστασία της τεχνολογίας αιχμής των αμερικανικών όπλων.

Συναφείς νόμοι περιλαμβάνουν τον «Νόμο για τον Έλεγχο Εξαγωγής Όπλων» (Arms Export Control Act – AECA), που ρυθμίζει την πώληση αμερικανικών όπλων στο εξωτερικό, καθώς και τον «Νόμο για την Εξωτερική Βοήθεια» (Foreign Assistance Act – FAA), που δεσμεύει τις ΗΠΑ να συνδέουν στρατιωτική βοήθεια με συμμόρφωση σε πολιτικά και στρατηγικά κριτήρια. Σε συνδυασμό με τον CAATSA, δημιουργούν ένα θεσμικό πλαίσιο που καθιστά τις πωλήσεις όπλων όχι απλώς τεχνικό ζήτημα, αλλά έντονα πολιτικό και νομικά δεσμευμένο.

Οι νόμοι αυτοί λειτουργούν ως «πολύπλοκο δίκτυ ασφαλείας», εμποδίζοντας χώρες όπως η Τουρκία να αποκτήσουν στρατιωτικά συστήματα υψηλής τεχνολογίας, όταν υπάρχει κίνδυνος διαρροής της τεχνολογίας ή αλλαγής περιφερειακών ισορροπιών.

Πιθανά σενάρια

Είναι γεγονός ότι, μετά την αγορά των ρωσικών S-400 και την αποπομπή της Τουρκίας από το πρόγραμμα των F-35, η πορεία των αμερικανο-τουρκικών σχέσεων εισέρχεται σε φάση στρατηγικής αβεβαιότητας. Οι επιλογές της Άγκυρας, οι θεσμικές δεσμεύσεις της Ουάσιγκτον και οι γεωπολιτικές ισορροπίες στο ΝΑΤΟ διαμορφώνουν πλέον δύο βασικά σενάρια:

• Πιθανότερο σενάριο «η ευρωπαϊκή λύση». Το πιο ρεαλιστικό σενάριο για την Τουρκία είναι η στροφή προς εναλλακτικές λύσεις εκτός F‑35. Η Άγκυρα επενδύει στην ανάπτυξη εγχώριων αμυντικών συστημάτων και ταυτόχρονα εξετάζει την απόκτηση ευρωπαϊκών μαχητικών, ώστε να ενισχύσει την αεροπορική της ισχύ. Αυτό το σενάριο δεν προκύπτει μόνο από στρατηγική επιλογή της Τουρκίας, αλλά και από την αμερικανική άρνηση να επιτρέψει την επανένταξή της στο πρόγραμμα των F‑35. Με αυτήν την προσέγγιση, η Τουρκία επιδιώκει να διατηρήσει γεωστρατηγική αυτονομία, ενώ ταυτόχρονα περιορίζει την εξάρτησή της από τις αμερικανικές αποφάσεις και τις πολιτικές πιέσεις του Κογκρέσου. Γίνεται αντιληπτό ότι η υλοποίηση αυτού του σεναρίου θα επιφέρει περαιτέρω επιδείνωση στις αμερικανο-τουρκικές σχέσεις.
• Λιγότερο πιθανό σενάριο «η επανένταξη στο πρόγραμμα των F-35». Η Τουρκία προχωρά στην απόσυρση ή στη μακροχρόνια αποθήκευση των S-400, παρέχοντας προς τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ ρητές εγγυήσεις για πλήρη τεχνική και επιχειρησιακή συμμόρφωση με τα πρότυπα ασφαλείας. Παράλληλα, ο Λευκός Οίκος αναλαμβάνει πολιτική πρωτοβουλία για την άρση ή την παράκαμψη των κυρώσεων του CAATSA, είτε μέσω ειδικής προεδρικής εξαίρεσης είτε μέσω τροποποίησης συγκεκριμένων διατάξεων της νομοθεσίας, μια διαδικασία όμως θεσμικά δύσκολη και πολιτικά αμφιλεγόμενη. Το NATO και οι σύμμαχοι δείχνουν ανοχή με δεδομένη τη γεωπολιτική αξία της Τουρκίας. Προφανώς, η Αθήνα θα έχει αντιδράσει προηγουμένως σε συνεννόηση με το Τελ Αβίβ και τα λόμπι της διασποράς, χωρίς όμως αποτέλεσμα.

Τα δύο αυτά σενάρια αποτυπώνουν όχι μόνο τεχνικές επιλογές εξοπλισμών, αλλά κυρίως δύο διαφορετικές στρατηγικές επιλογές για τον ρόλο της Τουρκίας στο δυτικό σύστημα ασφαλείας.

Η ώρα των μεγάλων αποφάσεων για την Τουρκία

Πρακτικά, η απόκτηση ή μη των F-35 από την Τουρκία ξεπερνά κατά πολύ τον στενό πυρήνα ενός εξοπλιστικού προγράμματος. Αγγίζει τον ίδιο τον στρατηγικό προσανατολισμό της Άγκυρας, την αξιοπιστία της μέσα στη δυτική συμμαχία και τη σταθερότητα στην ανατολική Μεσόγειο. Είτε μέσω της «ευρωπαϊκής λύσης», είτε μέσω μιας δύσκολης και πολιτικά ριψοκίνδυνης επανένταξης στο πρόγραμμα των F-35, είτε ακόμη και μέσω μιας σταδιακής απομάκρυνσης από τη Δύση, η Άγκυρα και η Ουάσιγκτον καλούνται να λάβουν αποφάσεις που θα καθορίσουν τον γεωπολιτικό ρόλο της Τουρκίας για τις επόμενες δεκαετίες.

O Βασίλης Γιαννακόπουλος, είναι ταξίαρχος ε.α. της Π.Α., γεωστρατηγικός αναλυτής [email protected]

Διαβάστε επίσης:

Κύπρος: Εντοπίστηκε, νότια της Λεμεσού, το ισραηλινό γιοτ που είχε χαθεί από τα ραντάρ – Σώοι οι επιβαίνοντες

Τηλεφωνική επικοινωνία Ευρωπαίων ηγετών με τον Τραμπ για την Ουκρανία

Η SpaceX μπαίνει στην αγορά κινητής τηλεφωνίας: Έρχεται η Starlink Mobile