Πιο εύθραυστες γεωπολιτικές ισορροπίες, πιο πολλά οικονομικά «αγκάθια»

Μια δεκαετία μετά την κατάρρευση της Lehman Brothers τα ανοιχτά μέτωπα έχουν πολλαπλασιαστεί σε παγκόσμια κλίμακα. Η οικονομική κρίση αποτέλεσε το υπόστρωμα για κλυδωνισμούς και αποσταθεροποίηση.

Το 2008 δεν υπήρχε καν υπόνοια για σεισμούς στην Ε.Ε. λόγω Brexit, ελληνικού ζητήματος, ακροδεξιάς ανόδου σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες και τώρα του μεγάλου ιταλικού «αγκαθιού». Ο Ερντογάν δεν ήταν απρόβλεπτος, οι χώρες της Βόρειας Αφρικής είχαν σταθερότητα συγκριτικά με τα χαοτικά απόνερα μετά την Αραβική Άνοιξη, στον Λευκό Οίκο δεν υπήρχε Πρόεδρος με διάθεση έναρξης εμπορικού πολέμου.

Η επόμενη οικονομική κρίση είναι απλώς θέμα χρόνου, συμφωνούν οι αναλυτές κοιτάζοντας τη νέα διεθνή οικονομική και γεωπολιτική σκακιέρα, όμως το σημαντικό είναι ότι η σημερινή κατάσταση θα καθορίσει την αντιμετώπισή της. Το σημερινό στάτους περισσότερο προσιδιάζει σε μια παγκόσμια πολιτική και οικονομική… αταξία αντί για «τάξη πραγμάτων».

Η επίδραση της πολιτικής στην επόμενη κρίση

Όπως έχει διαμορφωθεί το παγκόσμιο παζλ σήμερα, το μεγαλύτερο εμπόδιο στη διαχείριση της επόμενης παγκόσμιας ύφεσης θεωρείται ότι θα αποδειχθεί η πολιτική, σύμφωνα με τον «Economist».

Πριν από μια δεκαετία, όταν ο αδύναμος κρίκος ήταν ένας αποδιοργανωμένος χρηματοπιστωτικός τομέας, η συνεργασία μεταξύ των κυβερνήσεων, από τον στενό συντονισμό των ενεργειών των κεντρικών τραπεζών σε ολόκληρο τον κόσμο μέχρι τις κοινές αποφάσεις των G20, βοήθησε στο να αποτραπεί μια ακόμα μεγαλύτερη καταστροφή. Σήμερα, όμως, ο κόσμος δείχνει πολύ διαφορετικός από αυτόν που ξέραμε το 2008:

● Η αμερικανική οικονομία, που παραμένει ο κεντρικός μοχλός του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος, τώρα διευθύνεται από τον Ντόναλντ Τραμπ.

● Η Βρετανία είναι πολύ κοντά στο να φύγει από την Ευρωπαϊκή Ένωση, πιθανότατα, μάλιστα, με έναν χαοτικό τρόπο.

● Το πολιτικό κλίμα στην υπόλοιπη Ευρωπαϊκή Ένωση έχει επιδεινωθεί. Οι περισσότερες από τις μεγάλες ευρωπαϊκές οικονομίες, αλλά και αρκετές από τις υπόλοιπες, έχουν σήμερα «βιώσιμα λαϊκιστικά ή εθνικιστικά κόμματα», τα οποία αδημονούν να «κεφαλαιοποιήσουν» στο πρώτο σημάδι ενός νέου προβλήματος στην οικονομία ποντάροντας στην επόμενη κρίση.

● Οι περισσότερες από τις αναδυόμενες αγορές έχουν «υποτροπιάσει».

● Ο εθνικισμός είναι σε άνοδο παντού.

● Στην Κίνα η εξουσία είναι συγκεντρωμένη στα χέρια ενός μόνο ανθρώπου, του Σι Τζινπίνγκ, κάτι που ανησυχεί ολόκληρο τον υπόλοιπο κόσμο.

● Χάρη στον οικονομικό πόλεμο του Τραμπ οι σχέσεις μεταξύ ΗΠΑ – Κίνας έχουν πια γίνει ανοιχτά εχθρικές.

Το 2007 οι οικονομικές αγορές ήταν εύθραυστες, αλλά οι κυβερνήσεις αποδείχθηκαν πιο ικανές να κάνουν χρήση κάθε οικονομικής, δημοσιονομικής και διπλωματικής δυνατότητας ώστε να αποτρέψουν μια ακόμα πιο καταστροφική κρίση για την παγκόσμια οικονομία.

Σήμερα το σκηνικό – ντόμινο δεν παρουσιάζει την ίδια επικίνδυνη εικόνα με το 2007-2008 στον οικονομικό – χρηματοπιστωτικό τομέα, όμως το ευρύτερο πολιτικό – οικονομικό περιβάλλον είναι πολύ πιο εχθρικό και ασταθές.

Οι μεγαλύτερες απειλές για την παγκόσμια οικονομία σήμερα είναι πολιτικές. Και αυτό ακριβώς το τοξικό πολιτικό σκηνικό είναι που θα δυσχεράνει την αντιμετώπιση της επόμενης κρίσης.

Τα σημάδια κινδύνου

Η επόμενη παγκόσμια οικονομική κρίση μπορεί να αρχίσει πολύ μακριά από τη Ν. Υόρκη. Μετά το κραχ του 2008 το χρήμα άρχισε να αποχωρεί από τις πληγείσες ανεπτυγμένες οικονομίες και να κατευθύνεται προς τις αναδυόμενες αγορές. Κάποιες από αυτές, βλέποντας το ρευστό να εισρέει, ενθουσιάστηκαν ως μη όφειλαν και δανείστηκαν υπερβολικά. Επιπρόσθετα, ήταν πολύ χαλαρές όσον αφορά την οικονομική εποπτεία των τραπεζών τους και των μεγάλων επιχειρήσεων.

Σήμερα αυτές οι αναπτυσσόμενες οικονομίες απειλούνται από την ανάρρωση των αναπτυγμένων οικονομιών, κυρίως των ΗΠΑ και της Ε.Ε.

Σύμφωνα με το ΔΝΤ, το παγκόσμιο ΑΕΠ άρχισε να παρουσιάζει μια σημαντική μεταστροφή. Όσο βούλιαζε στις ανεπτυγμένες οικονομίες, τόσο αυξανόταν στις αναπτυσσόμενες. Η ενσωμάτωση του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος μετέτρεψε τα εθνικά οικονομικά συστήματα σε μια ενιαία τεράστια «θάλασσα» από χρήμα που ανεβαίνει και πέφτει, σαν την παλίρροια, ανάλογα με τις κατά τόπους αλλαγές στην οικονομία και στις επενδύσεις.

● Τη δεκαετία του 2000 το διεθνές τραπεζικό σύστημα διοχέτευσε τα τεράστια έσοδα που συσσωρεύτηκαν από τις εξαγωγές πετρελαίου και τις μεγάλες αναδυόμενες αγορές απευθείας στις αγορές ακινήτων των πλούσιων χωρών, φρενίτιδα που εν τέλει οδήγησε στη φούσκα των ακινήτων το 2007-2008.

● Όταν χτύπησε η κρίση του 2008, οι ανεπτυγμένες οικονομίες αντέδρασαν με το QE (ποσοτική χαλάρωση ως μέσο οικονομικής τόνωσης). Όμως η ποσοτική χαλάρωση «έριξε» την απόδοση των ομολόγων των πλούσιων χωρών, με αποτέλεσμα οι επενδυτές να στραφούν στις αναπτυσσόμενες αγορές για υψηλότερες αποδόσεις και κέρδη. Έτσι το χρήμα συνέρρεε μαζικά στις αναδυόμενες οικονομίες.

Μια από αυτές είναι η Τουρκία. Υπερ-δανείστηκε σε δολάρια, ανέπτυξε μια υπερ-εξάρτηση στις ροές κεφαλαίων από το εξωτερικό και, αναπόφευκτα, ένα μεγάλο έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών.

Ε.Ε. και Ιταλία

Αν και η οικονομία της ευρωζώνης σημείωσε ταχεία ανάπτυξη το 2017, έκτοτε αυτή η οικονομική άνθηση επιβραδύνθηκε. Το τέλος της ποσοτικής χαλάρωσης από την ΕΚΤ, που είναι προγραμματισμένο να συμβεί στα τέλη του 2018, δεν θεωρείται ότι θα διακινδυνεύσει την οικονομική ανάρρωση της ευρωζώνης. Όμως, θα κάνει τις αγορές να αντιδρούν πιο άμεσα σε όποια πολιτική αλλαγή ή πολιτική κρίση απειλεί να αναζωπυρώσει την ευρωκρίση.

Η Ιταλία αποτελεί ήδη μια ωρολογιακή βόμβα. Οι αγορές και οι οίκοι αξιολόγησης αντιδρούν στο οικονομικό πλάνο του λαϊκιστικού κυβερνητικού συνασπισμού. Με το δημόσιο χρέος στο 130% του ΑΕΠ δεν θα χρειαστούν και πολλά για να προκληθεί μια καινούργια κρίση που θα είναι εξαιρετικά δύσκολη στη διαχείρισή της. Αν προκληθεί πανικός στην Ιταλία, δεν θα μπορεί εύκολα να ελεγχθεί και θα εξαπλωθεί στις υπόλοιπες οικονομικές αγορές, προκαλώντας «πάγωμα» στις επενδύσεις και την ανάπτυξη παγκοσμίως.

Τα απόνερα από την Τουρκία

Αυτή τη στιγμή η οικονομία της Τουρκίας παραμένει στο χείλος του γκρεμού, παρά την τελευταία στροφή Ερντογάν στις σχέσεις με τις ΗΠΑ. Μια περαιτέρω απώλεια της εμπιστοσύνης των αγορών θα μπορούσε να οδηγήσει σε ακόμα πιο δραματική υποτίμηση της λίρας, σε κύμα χρεοκοπιών και σε επώδυνες αναγκαστικές προσαρμογές της οικονομίας της χώρας. Η Τουρκία δεν είναι αρκετά μεγάλη ώστε από μόνη της να προκαλέσει παγκόσμιο οικονομικό πρόβλημα.

Αν, όμως, οι δυνάμεις που στραγγαλίζουν την Τουρκία παρασύρουν και άλλες αναδυόμενες οικονομίες, τότε οι κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο θα έχουν ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα. Κάθε χρόνο, από την οικονομική κρίση κι έπειτα, ο δανεισμός σε δολάρια των μεγάλων εταιρειών στις αναδυόμενες οικονομίες αυξάνεται κατά 10%. Έχει διπλασιαστεί σε Βραζιλία και Μεξικό, έχει τριπλασιαστεί σε Ν. Αφρική και Ινδονησία, έχει τετραπλασιαστεί σε Αργεντινή και Χιλή.

Όπως επισημαίνει η Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών (Bank for International Settlements – BIS), το πρόβλημα είναι ότι ο μεγάλος δανεισμός σε δολάρια στις αναδυόμενες οικονομίες ουσιαστικά επέκτεινε την κυριαρχία της Fed των ΗΠΑ. Αυτό σημαίνει ότι ένα ισχυρότερο δολάριο και υψηλότερα αμερικανικά επιτόκια θα προκαλέσουν σοβαρές οικονομικές πιέσεις στις μεγάλες επιχειρήσεις των αναδυομένων χωρών, αναγκάζοντάς τις να μειώσουν επενδύσεις και δαπάνες.

Εξαρτάται από την Κίνα

Πολλά εξαρτώνται από την Κίνα. Αν και έχει κάποια κοινά χαρακτηριστικά με τις άλλες αναπτυσσόμενες οικονομίες, είναι τόσο αχανής και τόσο μοναδική ώστε από μόνη της αποτελεί ένα ξεχωριστό είδος απειλής.

Η παγκόσμια οικονομική κρίση απείλησε τις εξαγωγές της Κίνας. Οι ηγέτες της στο Πεκίνο αντέδρασαν προσφέροντας μαζική δημοσιονομική ώθηση, η οποία χρηματοδοτήθηκε κυρίως μέσω δανεισμού από τοπικές κυβερνήσεις και από μεγάλες εταιρείες. Με αποτέλεσμα το κινεζικό χρέος να εκτοξευθεί μετά την κρίση, από περίπου 175% του ΑΕΠ το 2009 σε πάνω από 300% του ΑΕΠ σήμερα.

Τέτοια τεράστια αύξηση χρέους φυσιολογικά θα ήταν καμπανάκι πανικού για κάθε χώρα, αλλά η Κίνα δεν θεωρείται «κανονική» – τυπική χώρα. Η κυβέρνησή της έχει πολύ μεγαλύτερο έλεγχο πάνω στην οικονομία απ’ ό,τι οι κυβερνήσεις στις περισσότερες χώρες του κόσμου και κάνει τα πάντα να αποτρέψει οποιαδήποτε αποσταθεροποιητική κρίση.

Ακόμη κι έτσι, τα χρέη της Κίνας δημιουργούν προβλήματα. Η οικονομική ανάπτυξη επιβραδύνεται σταθερά από το 2010. Παραμένει, όμως, πάνω από 6% τον χρόνο, το οποίο συνεισφέρει περίπου 1,5 τρισ. στην παγκόσμια οικονομία. Μόνο αν το Πεκίνο εξασφαλίσει σταθερή μόνιμη άνοδο στην προσφορά και τη ζήτηση της οικονομίας του μπορεί να διατηρήσει αυτόν το ρυθμό ανάπτυξης.

Γιατί η επόμενη κρίση θα είναι διαφορετική

Μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008, τα επιτόκια σε όλο τον κόσμο έπεσαν στο μηδέν και η αναιμική οικονομική ανάρρωση που ακολούθησε τα κράτησε καρφωμένα σε αυτά τα επίπεδα.

Η επόμενη κρίση, όταν έρθει, θα βρει τις κεντρικές τράπεζες, ακόμα και τη Fed των ΗΠΑ, με ένα ιστορικά χαμηλό περιθώριο για μείωση επιτοκίων. Αναγκαστικά οι κεντρικές τράπεζες θα στραφούν σε άλλα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν μετά την κρίση του 2008, όπως το QE (ποσοτική χαλάρωση). Όμως τέτοια εργαλεία είναι πολιτικά δυσκολότερα στη διαχείρισή τους και τα οφέλη τους μικρότερα πια.

Οι οικονομικές κρίσεις είναι πολιτικά τοξικές. Διαχρονικά τα στοιχεία δείχνουν ότι κάθε κρίση ακολουθείται μοιραία από πολιτική πόλωση και κατακερματισμό. Οι ψηφοφόροι ελκύονται περισσότερα από τα πολιτικά άκρα και οι πολιτικοί συνασπισμοί γίνονται πιο αδύναμοι.

Αυτή είναι ήδη η εικόνα σήμερα. Σε κάποιες χώρες λαϊκιστικά κόμματα ήδη βρίσκονται στην κυβέρνηση. Σε άλλες καθορίζουν το πολιτικό τοπίο με διαφορετικούς τρόπους. Τα μεγάλα μετριοπαθή κόμματα γίνονται πιο ριζοσπαστικά προσπαθώντας να ανταγωνιστούν τα άκρα ή να συμπλεύσουν με την αλλαγή στάσης της κοινής γνώμης.

Τέτοιου είδους αδύναμες κυβερνήσεις θα αντιμετωπίσουν τεράστιες δυσκολίες όταν χρειαστεί να πραγματοποιήσουν συγκεκριμένες πολιτικές για να αντιδράσουν σε μια νέα οικονομική ύφεση.

Πολλές λαϊκιστικές κυβερνήσεις δεν έχουν καν τη βαθιά δέσμευση σε θεσμούς που βοήθησαν να κρατηθεί η συνοχή της παγκόσμιας οικονομίας κατά τη διάρκεια της κρίσης του 2008.

Το 2009 τα κράτη των G20 συμφώνησαν σε ένα μίνιμουμ δεσμεύσεων, κάτι που τελικά βοήθησε τους πάντες. Μέσα σ’ αυτές τις δεσμεύσεις ήταν να μην στραφούν στον οικονομικό εθνικισμό / προστατευτισμό. Σήμερα, όμως, αυτή η γεωπολιτική κατανόηση διαβρώνεται.

Στη διάρκεια του κραχ του 2008 ο μεγαλύτερος φόβος ήταν ότι αυτή η οικονομική πανωλεθρία θα επέφερε γεωπολιτικές συνέπειες σαν αυτές της Μεγάλης Ύφεσης. Κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Όμως οι πολιτικές παγκοσμίως άλλαξαν. Οι ΗΠΑ κυβερνώνται από έναν απρόβλεπτο άνθρωπο που αποσύρει τη χώρα του από παγκόσμιους θεσμούς και συνεργασίες ασκώντας επιθετική πολιτική όσον αφορά τις εύθραυστες ισορροπίες στο παγκόσμιο εμπόριο.

Οι μεγαλύτερες απειλές στην παγκόσμια οικονομία σήμερα είναι πολιτικές. Όταν έρθει η επόμενη ύφεση, οι πολιτικές θα μπορούσαν, υπό τις παρούσες συνθήκες, να εμποδίσουν μια κοινή λογική αντίδραση.

Η ευρωζώνη παραμένει εξαιρετικά ευάλωτη σε μια υποτροπή της κρίσης χρέους. Στην περίπτωση που η Ιταλία έφευγε από την ευρωζώνη, ο οικονομικός πανικός που θα προκαλούνταν θα έκανε την προηγούμενη παγκόσμια οικονομική κρίση να μοιάζει με νάνο και ίσως να επέφερε την κατάρρευση της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Σε ένα τέτοιο σενάριο η Αμερική, με πρόεδρο τον Τραμπ, θα διέλυε την «ενσωματωμένη» παγκόσμια οικονομία, εισάγοντας έτσι μια πολύ πιο επικίνδυνη εποχή οικονομικού εθνικισμού και προκαλώντας ένα τεράστιο πλήγμα στα έσοδα των πολιτών παγκοσμίως, κατά τον «Economist».