Στην αρχή της χρονιάς προβληματιζόμασταν για το πώς ακριβώς θα γιορτάζαμε τα 200 χρόνια από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης.

Ο προβληματισμός είχε βάση καθώς η λαϊκή πρόσληψη της ιστορίας του νεότερου ελληνισμού διαθέτει ένα έντονο φολκλόρ και αφηγήσεις που σύμφωνα με την δημοφιλή έκφραση «στο τέλος της ημέρας» αδικούν κατάφορα και ανεπανόρθωτα την σημασία και το εύρος της Επανάστασης.

Είναι γνωστό ότι το εθνικό αφήγημά της ταλαιπωρείται τα τελευταία 200 χρόνια  καθώς η  δημόσια πρόσληψή του είναι έμφορτη από κραυγαλέες περιπτώσεις όπου ο ασυγκράτητος δήθεν πατριωτισμός γελοιοποιεί την πατρίδα και υπονομεύει την προσπάθεια συγκρότησης ενός εθνικού χαρακτήρα. Ως μια ευεργετική – προστατευτική  εκδοχή της  πανδημίας θα μπορούσε να θεωρήσει κανείς την αναγκαστική ακύρωση  εκδηλώσεων που πιθανόν να προκαλούσαν την ιστορική μας αισθητική, κυρίως στο πώς κατανοούμε το παρελθόν  και ανταποκρινόμαστε στις σύγχρονες προκλήσεις.

Από την άλλη, το 2021, πάρα τις υγειονομικές δυσκολίες  που πρόεκυψαν, ήταν μια χρονιά δημιουργική, ποιοτικά παραγωγική και γενικά αποτέλεσε μιαν ευεργετική αφορμή για να επανεξεταστούν διεξοδικά και υπό το πρίσμα νέων επιστημονικών προσεγγίσεων, ζητήματα που διαμόρφωσαν την φυσιογνωμία του νεοελληνικού κράτους.  Οι τελευταίοι δυο αιώνες, θα έλεγε κανείς, εκτέθηκαν  προσεκτικά στην εθνική μας βιτρίνα ως αφορμή εθνικού αναστοχασμού, δημόσιου διαλόγου και ενδελεχούς επιστημονικής έρευνας. Ήρθαν στο φως εθνικές εκκρεμότητες, προτάθηκαν νέα στοιχεία, υπήρξαν νέες αναλύσεις και πολυπρισματικές επιστημονικές προσεγγίσεις ώστε να διερευνηθεί η ιστορία της Επανάστασης  και να επανατοποθετηθεί ως ένα σύγχρονο υγειές αφήγημα, απαλλαγμένο από αφέλειες, ιδεοληψίες, υπερβολές, αποκρύψεις αλλά και πολλές παρερμηνείες.

Το 2021 υπήρξε χρονιά αποκατάστασης της Επανάστασης και αφορμή επανεκκίνησης για την επανασυγκρότηση της εθνικής μας αυτογνωσίας. Παράλληλα, όλη αυτή η προσπάθεια αναστοχασμού γύρω από την Επανάσταση και τα ιστορικά της αποτυπώματα στον νεοελληνικό βίο, συγκρούεται μοιραία με την αγοραία αντίληψη της Ιστορίας και την καφενειακή της πρόσληψη καθώς και με τις αφελείς ιδεολογικοποιήσεις και απλουστεύσεις. Γενικότερα, ο εθνικός βίος επαναπροσεγγίζεται εμπλουτισμένος με σύγχρονες επιστημονικές θεωρήσεις και το νέο βιβλίο του Ευάγγελου Βενιζέλου αποτελεί μια ψηφίδα ξεχωριστής συνεισφοράς που ξεχωρίζει για την στοχαστική  βαθύτητα αλλά και την πρωτοτυπία του. Το κυρίως σώμα του τόμου αποτελείται  από τρία δοκίμια και πέντε μελέτες που ολοκληρώνουν την έκδοση μαζί με έναν πρόλογο και μια εισαγωγή.

Ο συγγραφέας «εφευρίσκει» ένα θεωρητικό νήμα το οποίο χρησιμοποιεί ως μίτο προκειμένου να διατρέξει εποπτικά τους δυο αιώνες του σύγχρονου ελληνικού βίου. Εισηγείται ως υπόθεση εργασίας «το σχήμα της σύγκρουσης των ολοκληρώσεων» θωρώντας ότι η σύγχρονη ελληνική Ιστορία, από την έναρξη της Επανάστασης έως τις μέρες μας, είναι  «Μια συνεχής σύγκρουση προτεραιοτήτων ανάμεσα στους στόχους και τις ανάγκες της εθνικής / εδαφικής ολοκλήρωσης, της θεσμικής / πρωτίστως συνταγματικής  και της οικονομικής/ αναπτυξιακής άλλα και δημοσιονομικής ολοκλήρωσης».

Διατρέχοντας  προσεκτικά τις σελίδες του βιβλίου, ο αναγνώστης έχει την μοναδική ευκαιρία να ξεκαθαρίσει τις βασικές παρεξηγήσεις που δημιουργεί η δημόσια αφήγηση της Ιστορίας καθώς αυτή έρχεται σε αντιπαράθεση με την επιστημονική ορθολογική διερεύνησή της. Έτσι, παρακολουθεί κανείς πώς επαναπροσεγγίζονται πάγιες εθνικές αντιλήψεις για τις αιώνιες ευθύνες των ξένων που διατρέχουν ολόκληρο τον εθνικό βίο ως ένα βολικό άλλοθι που μεταθέτει με θρησκευτική ευλάβεια από γενιά σε γενιά  όλες τις κακοδαιμονίες μας στον «διεθνή παράγοντα», πράγμα που μας αφήνει έκθετους σε κινδύνους και σε λανθασμένες αποφάσεις. Αυτό βιώσαμε ως τραγωδία την τελευταία δεκαετία με την γενικευμένη επικράτηση του λαϊκισμού στην χώρα μας που ενεργοποίησε μιαν εθνική νοοτροπία, επιζήμια για το εθνικό συμφέρον.

Προφανώς σε μιαν ιστορική πορεία διακοσίων ετών υπάρχουν εθνικές ταπεινώσεις – πρόχειρα ενθυμούμαι την εξευτελιστικά χαρακτηριστική περίπτωση της «υπόθεσης Πασίφικο». Είναι, ωστόσο, προφανές ότι όλη η Ιστορία του νεώτερου ελληνισμού δεν αποτελεί μια περίπτωση ταπεινώσεων, εξευτελισμών, υποτέλειας και εξαρτήσεων. Δεν είναι δυνατόν να παραγνωρίζεται η σημασία θεμελιωδών επιτευγμάτων, συμμαχιών που ήταν αποτέλεσμα ορθών πολιτικών αποφάσεων και  στρατηγικών επιλογών.  Ταυτόχρονα, η Ελλάδα σύμφωνα με την ανάγνωση του Βενιζέλου, περιδινίζεται  ανάμεσα σε δυο παγιωμένα στην εθνική νοοτροπία, συμπλέγματα: το «σύμπλεγμα τυπολογικής κατωτερότητας» και το «σύμπλεγμα ιδιοσυγκρασιακής ανωτερότητας» στην αυτοπροσδιοριστική της σχέση με τις ευρωπαϊκές χώρες, όπου η  Ευρώπη ως καθρέφτης αντανακλά την ανατολική και δυτική μας όψη.

Στο πλαίσιο αυτό, ιδιαίτερη σημασία αποκτούν οι περιπτώσεις εκείνες  που η χώρα επιλέγεται ως εργαστήριο όπου δοκιμάζονται θεσμοί και καταστάσεις:  « Η Ελλάδα λειτούργησε σε όλη αυτήν την μακρά περίοδο, ως εργαστήριο στο οποίο δοκιμάστηκαν ή ακόμα διαμορφώθηκαν νέες καταστάσεις και νέοι θεσμοί, η χρήση των οποίων μεταφέρθηκε σε άλλες χώρες, ή επαναλήφθηκε στην Ελλάδα σε μεταγενέστερες ιστορικές φάσεις και υπό άλλες συνθήκες».

Προτείνεται η «συνταγματική» ανάγνωση της Ιστορίας, η οποία συνδέεται άρρηκτα με τα πολιτεύματα  και τον αγώνα του νεότερου ελληνισμού για να αποκτήσει ταυτότητα αυτοσυνειδησίας. Το βιβλίο χωρίζεται σε εννέα θεματικές ενότητες που η κάθε μια συμπληρώνει την επόμενη ολοκληρώνοντας μιαν εθνική άποψη αλλά και προσθέτοντας μιαν ερμηνευτική πρόταση ανάγνωσης του εθνικού αφηγήματος. Βασική ιδέα του είναι ότι ήταν Συντάγματα ευέλικτα, βάσει των οποίων το εν εξεγέρσει έθνος προσπαθούσε να διαπραγματευτεί την αποδοχή και αναγνώρισή του από τις Μεγάλες Δυνάμεις.

αυτή την οπτική, ο συγγραφέας παρακάμπτει την σχετική αποθέωση των Συνταγμάτων ως «πρωτοποριακών» προτείνοντας την εκ νέου επιστημονική ανάγνωση και επαναξιολόγησή τους, θεωρώντας τα κάτι σαν «διπλωματικά» Συντάγματα των οποίων η σκοπιμότητα ήταν να πλαισιώσουν τις διαπραγματεύσεις για τις εδαφικές εγγυήσεις, το πολίτευμα όσο και την εθνική υπόσταση του κράτους το οποίο σχηματίστηκε αποσπώμενο από την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Εντυπωσιακή επίσης είναι η προσέγγιση που εισηγείται ο Βενιζέλος για  ένα αμφιλεγόμενο πρόσωπο της Επανάστασης που έπαιξε καθοριστικό ρόλο αλλά παραγνωρίστηκε η κομβικής σημασίας συνεισφορά του στον Αγώνα.  Πρόκειται για τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, τον κατ’ ουσία πρώτο εισηγητή της ευρωπαϊκής πορείας την χώρας.  Μεγάλο ενδιαφέρον έχει η προσέγγιση του πρώτου Δανείου της Ανεξαρτησίας, καθώς η χώρα δεν υπήρχε ως κρατική οντότητα!

Ο Βενιζέλος εδώ μας δίνει την δυνατότητα μιας άλλης ερμηνευτικής διάστασης που ξεκινά από τα χρόνια της σύναψης του πρώτου δανείου της Ανεξαρτησίας το 1823, και διαπερνά όλη την δανειοληπτική ιστορία της Ελλάδας, για να καταλήξει στην περίφημη μνημονική εποχή της όποιας οι παρεξηγήσεις και οι διαστρεβλώσεις στοίχησαν τόσο πολύ στην χώρα.

Μέσα από αυτές τις ιστορικές ευκαιρίες αναστοχασμού, δεν θα μπορούσαν να λείψουν και ζητήματα περισσότερο θεωρητικά που έχουν διαμορφώσει παγιωμένες νοοτροπίες, όπως η «εθνική αμφιταλάντευση» μεταξύ Δύσης και Ανατολής, η λεγόμενη ελληνική ιδιαιτερότητα έναντι όλων των άλλων κρατών και περιπτώσεων. Ο εξαιρετισμός, ωστόσο,  όπως εύστοχα σημειώνεται, δεν αποτελεί εθνική ιδιαιτερότητα .

Για το τέλος, ο Βενιζέλος μας επιφυλάσσει Διονύσιο  Σολωμό, ολοκληρώνοντας κατά κάποιο τρόπο -με τον Εθνικό Ύμνο και τον ποιητή του- την δική του πρόσληψη και συνεισφορά στα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση.  Αποκορύφωμα της πορείας για μιαν εθνική αυτογνωσία είναι σύμφωνα με τον Βενιζέλο, η πολιτική άποψη ότι «η μεγάλη πρόκληση του μέλλοντος είναι η προσπάθεια εξοικείωσής μας με την Ποίηση», καθώς, όπως επισημαίνει: «η γλώσσα είναι η άλλη όψη της επικράτειάς μας»!  Στο τελευταίο κεφάλαιο παρατίθεται η ερμηνεία του ποιητικού σώματος του Σολωμού από τον Ευάγγελο Βενιζέλο όπου αναλύεται στοχαστικά ο έντονος προβληματισμός του ως προς τις επιπτώσεις που είχε στο πρόσωπο και το έργο του, η ανακήρυξή του ως εθνικού ποιητή.

Πρόκειται για μια σύνθεση κείμενων που ξεχωρίζουν για την τολμηρότητα των τοποθετήσεων αλλά και για τις νέες προτάσεις που εισηγούνται ώστε να επαναξιολογηθεί ο σύγχρονος βίος, καθώς τίποτα δεν είναι πιο ρηξικέλευθο και ανατρεπτικό από το να μετατρέπεται η εμπειρία του παρελθόντος σε σύγχρονο εργαλείο κατανόησης του μέλλοντος.

Ευάγγελος Βενιζέλος

Παλιγγενεσία και αναστοχασμός  για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση

Εκδόσεις: Πατάκη 

Σελ.: 160

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Προτάσεις

Βιβλίο: Εισαγωγή στη μέρα

Βιβλίο: Το πολίτευμα της συνύπαρξης