«Για τον Θεό, δεν βλέπεις ότι οι Ρώσοι εξαπλώνονται στην Ευρώπη σαν παλίρροια; Εισέβαλαν στην Πολωνία και τίποτα δεν τους εμποδίζει να εισβάλουν στην Τουρκία και την Ελλάδα».

Η κραυγή αγωνίας του Τσώρτσιλ λίγο μετά τον Μάιο του 1944 δεν υπήρξε κεραυνός εν αιθρία. Ο Άγγλος πολιτικός σε όλη τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου είχε τον νου του στην Ελλάδα, την οποία δεν ήθελε με κανέναν τρόπο να δει κάτω από τη ρωσική επιρροή.

Αρχικά, με την έναρξη του πολέμου, η Ελλάδα υπήρξε η μοναδική χώρα της ηπειρωτικής Ευρώπης που αντιστάθηκε και αυτό δεν πέρασε απαρατήρητο από μεριάς της Μεγάλης Βρετανίας. Η Ελλάδα ήταν η μοναδική χώρα στη Βαλκανική που γλύτωσε το σιδηρούν παραπέτασμα και η πρώτη χώρα από την οποία ξεκίνησε ο λεγόμενος Ψυχρός Πόλεμος.

Η περιοχή της Βαλκανικής αμέσως μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου μετατράπηκε σε πεδίο μάχης των δύο κυρίαρχων ιδεολογιών και στρατηγικών συμμαχιών. Τα Βαλκάνια ήταν ο κατ’ εξοχήν καταλληλότερος χώρος να ανθίσει ο Ψυχρός Πόλεμος, καθώς όλη η χερσόνησος ήταν διαιρεμένη διχαστικά από διάσπαρτες εθνότητες που διεκδικούσαν χώρο με έντονο εθνικιστικό φανατισμό. Ήταν μια περιοχή με πολιτισμική πανσπερμία και θρησκευτική πολυμορφία, ιδιότητες πέρα για πέρα εύφλεκτες. Η επίδραση αυτών των παραμέτρων κυρίως έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση των βαλκανικών χωρών ως προς τα ζητήματα των εθνικών ταυτοτήτων, του πολιτισμού αλλά και της ιδεολογίας, καθώς οι σχέσεις των χωρών αυτό το διάστημα ήταν περίπλοκες και καθόρισαν με τον τρόπο τους και τις μεταψυχροπολεμικές εξελίξεις.

Ο 20ός αιώνας ξεκίνησε και έκλεισε με πολεμικές συγκρούσεις στα Βαλκάνια. Οι βαλκανικοί πόλεμοι ξεπέρασαν σε σημασία τον βαλκανικό χώρο, ενώ, ίσως υπερβολικά, τα Βαλκάνια θεωρήθηκαν ως η πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης. Αν θέλει κάποιος να σταθεί στον απαξιωτικό αυτόν χαρακτηρισμό, θα μπορούσε να πει ότι ήταν άδικος. Από την άλλη, τα Βαλκάνια, όπως τότε, έτσι και σήμερα, βρίσκονται σε μια συνεχή εθνοτική περιδίνηση. Ο χαρακτηρισμός ως «πυριτιδαποθήκη» επιβεβαιώθηκε τρεις φορές μέσα στον προηγούμενο αιώνα. Η πρώτη σχετίζεται με τη δολοφονία του διαδόχου της Αυστροουγγαρίας στο Σεράγεβο, που πυροδότησε τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η δεύτερη – που μας αφορά και άμεσα – είναι ο ελληνικός εμφύλιος, που εγκαινίασε τον Ψυχρό Πόλεμο το 1946-1949, και, τέλος, η μεταψυχροπολεμική διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, η οποία πυροδότησε αλλαγές συνόρων όπου πάντα ελλοχεύει μια σπίθα στο πλούσιο προσάναμμα για να πάρει διαστάσεις η… φωτιά μιας γενικευμένης σύγκρουσης.

Η θέση των Βαλκανίων

Τα Βαλκάνια λόγο της γεωπολιτικής τους θέσης έπαιζαν (και παίζουν) κομβικό ρόλο στους διεθνείς ανταγωνισμούς. Αυτό φάνηκε καθαρά κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, καθώς γεωγραφικά αποτελούν τη βάση της Ευρώπης, ένα πέρασμα που οδηγεί στην ιδιαίτερα κρίσιμη περιοχή της ανατολικής Μεσόγειου. Ταυτόχρονα, τα Δαρδανέλια αποτελούν κόμβο που ενώνει (και χωρίζει) την Ευρώπη από την Ασία και έξοδο προς το Σουέζ και την Αφρική. Έτσι, στα Βαλκάνια επικρατούσαν συνεχείς συγκρούσεις που αποσκοπούσαν στη συγκρότηση βιώσιμων κρατικών οντοτήτων από τη μια, ενώ λόγω της θέσης τους κέρδιζαν το ενδιαφέρον του ανταγωνισμού των μεγάλων και σταθερών δυνάμεων που ήθελαν να ελέγχουν τα στρατηγικά περάσματα.

Μην ξεχνάμε ότι στη Βαλκανική Χερσόνησο ξεκίνησε ο Ψυχρός Πόλεμος και στην ίδια περιοχή έπεσαν οι τίτλοι τέλους του. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην περιοχή αυτή εκπροσωπούνταν οι σημαντικότερες συμμαχίες και τάσεις της εποχής του Ψυχρού Πολέμου. Η Ελλάδα και η Τουρκία ήταν οι εκπρόσωποι του ΝΑΤΟ. Ήδη από το 1952, οι δυο αυτές χώρες της Βαλκανικής προσχώρησαν στη Βορειοατλαντική Συμμαχία. Από την άλλη μεριά, η Αλβανία, η Βουλγαρία και η Ρουμανία εκπροσωπούσαν το Σύμφωνο της Βαρσοβίας, αντίθετα με τη Γιουγκοσλαβία, η οποία ανήκε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων. Παράλληλα με αυτές τις συμμαχίες, αναπτύχθηκαν και διάφορες επιμέρους τάσεις, όπως το Βαλκανικό Σύμφωνο στο οποίο συμμετείχαν η Ελλάδα, η Τουρκία και η Γιουγκοσλαβία. Ιδιαίτερη περίπτωση υπήρξε η Αλβανία και η σχέση της με την Κίνα, η οποία πυροδοτούσε τη σινοσοβιετική διαμάχη. Ενδιαφέρον επίσης είχε το μοντέλο εθνικού κομμουνισμού που εδραιώθηκε στη Ρουμανία.

Μέσα σ’ αυτό το πολυδιασπασμένο σχήμα, τα Βαλκάνια έγιναν το θέατρο πολλών επεισοδίων παγκοσμίου ενδιαφέροντος. Το 1946-49 διεξάγεται ο ελληνικός εμφύλιος, ακολουθεί το 1948 η ρήξη Τίτο – Στάλιν που είχε ως συνέπεια τη δημιουργία του Κινήματος των Αδεσμεύτων και σε δεύτερο επίπεδο έχουμε την αυτονόμηση της Ρουμανίας και τη σύνδεση της Αλβανίας με την Κίνα.

Μέσα σ’ όλα αυτά, υπήρχαν και οι εσωτερικές εθνικιστικές αντιπαλότητες αλλά και διμερείς αντιπαραθέσεις, όπως για παράδειγμα της Ελλάδας με την Τουρκία. Ξεχωριστή υπήρξε η ελληνική περίπτωση, καθώς είναι η χώρα που βγήκε πιο κερδισμένη σε σύγκριση με τις άλλες βαλκανικές σε επίπεδο εθνικής κυριαρχίας, οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης αλλά και διεθνών συμμαχιών. Η μεταπολεμική Ελλάδα, μέσα στο «ψυχρό» κλίμα που δημιούργησαν οι νέοι συσχετισμοί, μεταμορφώθηκε σε σύγχρονο δυτικό κράτος, καθώς ευνοήθηκε από την ευρωπαϊκή ειρήνη και την κούρσα ευημερίας των δυο συνασπισμών.

Μεγάλο ενδιαφέρον αποκτά η νέα πραγματικότητα, η οποία δημιουργήθηκε μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου σ’ αυτήν την τόσο ρευστή περιοχή της νότιας Ευρώπης, καθώς στις μέρες μας επανέρχονται κρίσιμα και διχαστικά ζητήματα, όπως το Μακεδονικό, η εκρηκτική σχέση Σερβίας – Κοσόβου, τα θέματα ένταξης των δυτικών Βαλκανίων στους ευρωατλαντικούς θεσμούς, η χάραξη οικονομικών ζωνών συνεργασίας ή αποκλειστικής εθνικής χρήσης, τα καυτά θέματα των μειονοτήτων και οι διαχρονικές ελληνοτουρκικές αντιπαλότητες.

Διανύοντας την τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα, τα Βαλκάνια μένουν ζωντανά και οι υποθέσεις τους κατά μια έννοια σε μια διαρκή εκκρεμότητα που, ανάλογα με τις περιστάσεις και τις διεθνείς συγκυρίες, μπορούν να προκαλέσουν εκ νέου το διεθνές ενδιαφέρον. Ωστόσο, σύμφωνα με την ιστορική εμπειρία, όσο λιγότερο ενδιαφέρον δείχνει η διεθνής κοινότητα για την περιοχή τόσο το καλύτερο για όλους, καθώς κάθε αλλαγή ενέχει τον κίνδυνο μιας πολύ επικίνδυνης ανάφλεξης που η επέκτασή της δεν θα ωφελήσει κανέναν από τους εμπλεκομένους.

Λεζάντα: Το Προεδρικό Μέγαρο στη Βαρσοβία, όπου θεσπίστηκε και υπεγράφη το Σύμφωνο της Βαρσοβίας στις 14 Μαΐου 1955. Από τα Βαλκάνια η Αλβανία, η Βουλγαρία και η Ρουμανία υπήρξαν από τα ιδρυτικά μέλη που υπέγραψαν το σύμφωνο.

Διαβάστε επίσης:

ΣΥΡΙΖΑ: Αποκλιμάκωση του πολέμου και επιστροφή στη διπλωματία

Πόλεμος στην Ουκρανία: Το μετέωρο βήμα της κυβέρνησης

Γυναικοκτονίες: Η μαύρη λίστα της απόγνωσης