Όπως αναφέρεται σε πρόσφατο άρθρο του «Combating Terrorism Center» στο West Point, «σήμερα, 20 χρόνια μετά την 11η Σεπτεμβρίου του 2001, η αφρικανική ήπειρος έχει καταστεί το επίκεντρο του παγκόσμιου τζιχάντ, κυρίως λόγω της πολύχρονης παρουσίας των θυγατρικών οργανώσεων της Αλ Κάιντα, της ανόδου των εταίρων του Ισλαμικού Κράτους, του πρόσφορου εδάφους που παρουσιάζει ο κοινωνικός ιστός της Αφρικής, καθώς και των μέχρι σήμερα αναποτελεσματικών αντιτρομοκρατικών προσπαθειών».

Το πρώτο εξάμηνο του 2021 η αφρικανική ήπειρος ήταν η περιοχή όπου είχε καταγραφεί ο μεγαλύτερος αριθμός θυμάτων από τρομοκρατικές επιθέσεις σε παγκόσμιο επίπεδο. Επιπρόσθετα, η πλέον ζοφερή και ταραχώδης περιοχή της μαύρης ηπείρου είναι το Σαχέλ.
Πρόκειται για μια περιοχή η οποία αντιμετωπίζει πολλαπλές προκλήσεις και ασύμμετρες απειλές, όπως, μεταξύ άλλων, την τρομοκρατική δραστηριότητα, τις αναποτελεσματικές κυβερνήσεις, τη διαφθορά, τον υψηλό ρυθμό αύξησης του πληθυσμού, την έλλειψη επαρκούς τροφής και νερού, καθώς και τη βιολογική απειλή του κορωνοϊού SARS-CoV-2. Μεταξύ αυτών η λειψυδρία είναι αφενός η σημαντικότερη απειλή, αφετέρου ιδιαίτερα καταστροφική για έξι χώρες της περιοχής.

Ακολουθεί η έλλειψη τροφίμων, η οποία απειλεί σοβαρά τρεις χώρες, ενώ η ταχεία αύξηση του πληθυσμού συνιστά πολλαπλασιαστή του μεγέθους του συνόλου των απειλών για όλες τις χώρες της περιοχής.
Οι θερμοκρασίες στην περιοχή αυξάνονται 1,5 φορά ταχύτερα από τον παγκόσμιο μέσο όρο, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται σημαντικά η παραγωγή τροφίμων. Περίπου 50 εκατομμύρια άνθρωποι στην περιοχή εξαρτώνται από την κτηνοτροφία ως μέσο διαβίωσης. Ωστόσο ο υπερπληθυσμός, η υπερβολική χρήση πόρων, καθώς και οι συχνές ξηρασίες και πλημμύρες συνέβαλαν στην υποβάθμιση των καλλιεργήσιμων εδαφών, την καταστροφή κατοικιών και τον εκτεταμένο εκτοπισμό των κατοίκων.

Μεταξύ του 2021 και του 2050 ο πληθυσμός του Σαχέλ αναμένεται να αυξηθεί κατά περίπου 97%, γεγονός που θα επιτείνει περαιτέρω το πρόβλημα της έλλειψης τροφίμων και νερού. Τέσσερις χώρες προβλέπεται να διπλασιάσουν τον πληθυσμό τους έως το 2050 (Νίγηρας, Μπουρκίνα Φάσο, Μάλι και Τσαντ). Ειδικά ο Νίγηρας, με τον μεγαλύτερο ρυθμό αύξησης του πληθυσμού, έως το 2050 αναμένεται να αυξήσει τον πληθυσμό του κατά 161%, ήτοι από 25,1 εκατομμύρια σε 65,5 εκατομμύρια.

Εκθετική αύξηση της τρομοκρατίας

Στην περιοχή αυτή, το κέντρο βάρους της τρομοκρατικής δραστηριότητας εντοπίζεται κυρίως στο κεντρικό Σαχέλ, κατά μήκος των συνόρων Μπουρκίνα Φάσο, Μάλι και Νίγηρα, καθώς και στη Λεκάνη της Λίμνης Τσαντ (Καμερούν, Τσαντ, Νίγηρας και Νιγηρία).
Οι τεράστιες ημίξηρες περιοχές του Σαχέλ φιλοξενούν πλήθος ριζοσπαστικών ισλαμιστικών ένοπλων ομάδων. Μετά την εξέγερση των Τουαρέγκ στο Μάλι (2012), η περιθωριοποίηση αυτού του πληθυσμού έδωσε στην Αλ Κάιντα στο Ισλαμικό Μαγκρέμπ (Al-Qaeda in the Islamic Maghreb – AQIM) την ευκαιρία να παρουσιάσει τη δράση της ως μέρος ενός ευρύτερου ιδεολογικού κινήματος.

Τα τελευταία χρόνια η εμφάνιση του Ισλαμικού Κράτους, οι θυγατρικές του οργανώσεις και η επανεμφάνιση των θυγατρικών της Αλ Κάιντα αύξησαν σημαντικά την τρομοκρατική δραστηριότητα σε όλη την υποσαχάρια Αφρική και ιδιαίτερα στο Σαχέλ.
Η ανάπτυξη και η δράση των γαλλικών αντιτρομοκρατικών δυνάμεων στην περιοχή ανάγκασε τους τοπικούς τζιχαντιστές, που συνδέονται με την AQIM, αρχικά να διασκορπιστούν, στη συνέχεια να ανασυνταχθούν και, με την υποστήριξη της AQIM, να σχηματίσουν την τζιχαντιστική οργάνωση Ομάδα Υποστήριξης του Ισλάμ και των Μουσουλμάνων (Jama’at Nusrat al Islam wal Muslimeen – JNIM), η οποία, το 2017, υποσχέθηκε πίστη στην Αλ Κάιντα. Έκτοτε η JNIM έχει ουσιαστικά εκμεταλλευτεί τις περιφερειακές εντάσεις και τις ανεπάρκειες των κυβερνήσεων του Σαχέλ προκειμένου να εισχωρήσει στον κοινωνικό ιστό, αλλά και να ελέγξει τα τοπικά εγκληματικά δίκτυα.

Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι η ετήσια εκθετική αύξηση της βίας στο Σαχέλ από το 2017 έως σήμερα. Το τελευταίο χρονικό διάστημα η απειλή της JNIM επεκτάθηκε πέρα το Μάλι και τον Νίγηρα, σε χώρες όπως η Μπουρκίνα Φάσο, η Σενεγάλη και η Ακτή Ελεφαντοστού.
Για την αντιμετώπιση της συνεχιζόμενης τρομοκρατικής δραστηριότητας και της αστάθειας στο κεντρικό Σαχέλ έχει αναπτυχθεί ειρηνευτική δύναμη 14.000 στρατιωτών της Πολυδιάστατης Ολοκληρωμένης Αποστολής Σταθεροποίησης των Ηνωμένων Εθνών στο Μάλι (Multidimensional Integrated Stabilization Mission in Mali – MINUSMA), καθώς και 5.100 Γάλλοι στρατιώτες στο πλαίσιο της αντιτρομοκρατικής «Επιχείρησης Barkhane» (διάδοχος της «Επιχείρησης Serval», 2012-2014), με μόνιμη έδρα την Ντζαμένα, πρωτεύουσα του Τσαντ.
Η «Επιχείρηση Barkhane» είναι αντι-τζιχαντιστική επιχείρηση των γαλλικών ενόπλων δυνάμεων, με τη συμμετοχή των «G5 Sahel» (πρώην γαλλικών αποικιών: Μπουρκίνα Φάσο, Τσαντ, Μάλι, Μαυριτανίας και Νίγηρα), υπό γαλλική διοίκηση, στο Σαχέλ, η οποία ξεκίνησε την 1η Αυγούστου του 2014.

Τον Ιούλιο του 2021 ο Γάλλος Πρόεδρος Μακρόν ανακοίνωσε ότι η γαλλική δύναμη στο Μάλι θα μειωθεί σε 2.500 έως 3.000 στρατιώτες μέχρι τις αρχές του 2022. Πάντως, μέχρι στιγμής, οι διεθνείς και περιφερειακές αποστολές δεν έχουν καταφέρει να αποτρέψουν τα αυξανόμενα επίπεδα τρομοκρατίας, αλλά και την υφιστάμενη ανθρωπιστική κρίση, όπως η σημαντική αύξηση της επισιτιστικής ανασφάλειας και ο εκτεταμένος εκτοπισμός.

Μπουρκίνα Φάσο, Μάλι, Νίγηρας

Τα τελευταία πέντε χρόνια σημειώθηκε σημαντική αύξηση των τρομοκρατικών επιθέσεων στο κεντρικό Σαχέλ, κυρίως στην τριμεθοριακή περιοχή της Μπουρκίνα Φάσο με το Μάλι και τον Νίγηρα. Συγκεκριμένα κατεγράφησαν περισσότεροι από 1.300 θάνατοι τρομοκρατών μόνο το 2020. Αυτή η αύξηση οφείλεται στην εισβολή τζιχαντιστικών ομάδων, όπως το Ισλαμικό Κράτος της Ευρύτερης Σαχάρας (Islamic State in the Greater Sahara – ISGS) και η JNIM.

Ταυτόχρονα αυτές οι τρομοκρατικές ομάδες προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν τις διακοινοτικές εντάσεις μεταξύ γεωργών και κτηνοτρόφων, επιδεινώνοντας περαιτέρω την εύθραυστη κατάσταση ασφαλείας. Για παράδειγμα η JNIM προσπάθησε να ενσωματωθεί στις τοπικές κοινότητες, παρουσιάζοντας τον εαυτό της ως «υπερασπιστή των εθνοτικών ομάδων».

Ομοίως το ISGS προσπάθησε να εκμεταλλευτεί τις συγκρούσεις μεταξύ των φυλών Φουλάνι και των Τουαρέγκ στα σύνορα Μάλι – Νίγηρα. Και οι δύο οργανώσεις κατάφεραν να στρατολογήσουν δυσαρεστημένους πολίτες, να τους οπλίσουν και να τους στρέψουν εναντίον αντίπαλων οργανώσεων και κυβερνητικών δυνάμεων.
Η Μπουρκίνα Φάσο, το Μάλι και ο Νίγηρας μοιράζονται πολλές κοινές προκλήσεις, συμπεριλαμβανομένων των αδύναμων θεσμών, της έλλειψης υποδομών, της διαφθοράς και της δυσκολίας ελέγχου των τεράστιων συνόρων τους. Η περιοχή αντιμετωπίζει επίσης παρατεταμένες περιόδους ξηρασίας και πλημμύρες, γεγονός που έχει σοβαρό αντίκτυπο στα εύθραυστα μέσα διαβίωσης και την ικανότητα των ανθρώπων να τρέφονται στην περιοχή.
Το Νοέμβριο του 2019 το Παγκόσμιο Πρόγραμμα Τροφίμων (World Food Programme – WFP) ανέφερε ότι «η υφιστάμενη κρίση των εν λόγω τριών χωρών οδήγησε στον εκτοπισμό ενός εκατομμυρίου και στην ανάγκη επισιτιστικής βοήθειας σε 2,4 εκατομμύρια άτομα». Στις περισσότερο πληγείσες περιοχές της Μπουρκίνα Φάσο (κεντρικά και βόρεια), οι οποίες απειλούνται περισσότερο από τη λειψυδρία και την ταχεία αύξηση του πληθυσμού, έχουν καταγραφεί περίπου 900.000 εσωτερικώς εκτοπισμένα άτομα.

Στον Νίγηρα η ασφάλεια επιδεινώνεται από την ταχεία αύξηση του πληθυσμού. Στις επαρχίες Mopti και Gao του Μάλι καταγράφεται η πλειονότητα της τρομοκρατικής δραστηριότητας. Στο Mopti η απειλή της λειψυδρίας είναι ιδιαίτερα σημαντική και αναμένεται να αυξηθεί περαιτέρω εξαιτίας της υψηλής πληθυσμιακής αύξησης.

Περιοχή της Λίμνης Τσαντ

Η συγκρουσιακή κατάσταση στην περιοχή της Λίμνης Τσαντ, που περιλαμβάνει τμήματα του Καμερούν, του Τσαντ, του Νίγηρα και της Νιγηρίας, συνδέεται με διάφορες οικολογικές απειλές, όπως η λειψυδρία, η υψηλή αύξηση πληθυσμού, η ξηρασία, η ερημοποίηση, η υποβάθμιση της παραγωγικότητας του εδάφους και η επισιτιστική ανασφάλεια.

Η ξηρασία, η ανομβρία και η ερημοποίηση, σε συνδυασμό με τις ατέρμονες τρομοκρατικές επιθέσεις, τις εθνοθρησκευτικές συγκρούσεις, αλλά και τις συγκρούσεις μεταξύ των αγροτών και των βοσκών για τη χρήση της γης, έχουν επιδεινώσει σημαντικά την κατάσταση ασφαλείας στην περιοχή.
Στη Νιγηρία αυτή η συγκρουσιακή κατάσταση οφείλεται εν μέρει και στην αύξηση του πληθυσμού, που έχει συμβάλει στην έλλειψη των πόρων και στην ερημοποίηση. Οι διφορούμενοι νόμοι για τη χρήσης της γης, καθώς και το αδύναμο κράτος δικαίου, ειδικά στις αγροτικές περιοχές, έπαιξαν επίσης ρόλο.

Η περιοχή της Λίμνης Τσαντ, στην οποία δραστηριοποιούνται 3.000 έως 5.000 μαχητές του Ισλαμικού Κράτους της Επαρχίας της Δυτικής Αφρικής (Islamic State West Africa Province – ISWAP), βρίσκεται ψηλά στον κατάλογο με τα εδάφη που το Ισλαμικό Κράτος επιδιώκει να ελέγξει και να χρησιμοποιήσει για τη μελλοντική του ανάπτυξη σε όλη την Αφρική.
Στην παρούσα φάση το ISWAP επικεντρώνεται στην ενοποίηση και την επέκταση των εδαφών που ελέγχει. Όταν αυτή η φάση ωριμάσει και επαναξιολογήσει τις προτεραιότητές του, τότε είναι πιθανό, με την υποστήριξη του Κεντρικού Ισλαμικού Κράτους, να τροποποιήσει την αποστολή του και να αρχίσει να στοχοποιεί δυτικές χώρες.

Επιδείνωση συγκρούσεων ενόψει

Επί του παρόντος δεν υπάρχουν καλά νέα από την περιοχή του Σαχέλ. Μια σειρά ένοπλων εξεγέρσεων, ειδικά στο δυτικό τμήμα της περιοχής, τροφοδοτούν μια διαρκή συγκρουσιακή κατάσταση. Σύμφωνα με τη νέα έκθεση «Code red for humanity», από τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (Intergovernmental Panel on Climate Change – IPCC), η «απογοητευτική κατάσταση στην περιοχή δεν είναι πιθανό να βελτιωθεί σύντομα».
Έρευνα του Ινστιτούτου Οικονομίας και Ειρήνης (Institute of Economics & Peace – IEP) διαπίστωσε ότι «το βάρος των κοινωνικών διαταραχών, λόγω της κλιματικής αλλαγής και της υπερβολικής χρήσης των φυσικών πόρων, θα κατανέμεται άνισα σε ολόκληρο τον κόσμο» και ότι «μια από τις περιοχές που θα επηρεαστούν σημαντικά θα είναι το Σαχέλ».

Στο πλαίσιο αυτού του ιδιαίτερα επιδεινούμενου κλίματος στο Σαχέλ η ζήτηση για πόσιμο και αγροτικό νερό, καθώς και για καλλιεργήσιμα εδάφη, αναμένεται να αυξηθεί σημαντικά, καθότι στην περιοχή θα σημειωθεί μια από τις μεγαλύτερες αυξήσεις πληθυσμού σε παγκόσμιο επίπεδο τα επόμενα 30 χρόνια. Συγκεκριμένα:
● Μέχρι το 2050 ο σημερινός πληθυσμός των 25 εκατομμυρίων του Νίγηρα αναμένεται να αυξηθεί σε περισσότερα από 65 εκατομμύρια.
● Ο πληθυσμός της Μπουρκίνα Φάσο από 21,6 εκατομμύρια θα ανέλθει στα 43,4 εκατομμύρια και ο πληθυσμός της Νιγηρίας από τα 212 στα 401 εκατομμύρια.
Βραχυ-μεσοπόθεσμα η κλιματική αλλαγή αναμένεται να λειτουργήσει ως πολλαπλασιαστής της επιδείνωσης της υφιστάμενης κατάστασης. Αν δεν μειωθεί σημαντικά ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού και δεν ληφθούν σοβαρά μέτρα για την αντιμετώπιση της ασφάλειας του νερού και των τροφίμων, τότε η συγκρουσιακή κατάσταση θα συνεχίσει να επιδεινώνεται.

Η πιθανότητα περαιτέρω επιδείνωσης είναι ιδιαίτερα αυξημένη και εξαιτίας των επιπτώσεων της πανδημίας της Covid-19. Καθώς οι κυβερνήσεις στην Αφρική έχουν να αντιμετωπίσουν τα διαδοχικά κύματα της Covid-19, με εμβολιασμένο πληθυσμό κάτω του 3%, οι ομάδες των τζιχαντιστών θα έχουν περισσότερες ευκαιρίες να εκμεταλλευτούν την οικονομική δυσπραγία, τις υφιστάμενες συγκρουσιακές καταστάσεις αλλά και την αναποτελεσματικότητα των αφρικανικών κυβερνήσεων.

Το Σαχέλ κατέχει την υψηλότερη συγκέντρωση χωρών οι οποίες είναι «έτοιμες» να καταρρεύσουν αν συνεχίσουν να απειλούνται περαιτέρω. Έξι από τις δέκα χώρες της περιοχής (Τσαντ, Καμερούν, Γουινέα, Μαυριτανία, Νίγηρας και Νιγηρία) έχουν χαμηλά επίπεδα ανθεκτικότητας.
Όλα τα παραπάνω οδηγούν στην εκτίμηση ότι «τουλάχιστον βραχυ-μεσοπρόθεσμα είναι απίθανο οι τρέχουσες ενέργειες της διεθνούς κοινότητας να αντιστρέψουν τόσο τον φαύλο κύκλο των συγκρούσεων όσο και τη συρρίκνωση των πόρων του Σαχέλ».

*Ο Βασίλης Γιαννακόπουλος είναι γεωστρατηγικός αναλυτής

Διαβάστε επίσης:

Στην αιωνιότητα η Φώφη Γεννηματά – Χιλιάδες στο ύστατο «χαίρε» (Photos/Videos)

Επίθεση με βιτριόλι: «Αυλαία» στη δίκη, στη φυλακή οδηγείται η Έφη – «Είμαι απόλυτα ικανοποιημένη», λέει η Ιωάννα (Photos/Videos)

Νέα Ερυθραία: Προφυλακιστέος ο 40χρονος «Σαμουράι» – Οδηγείται στο ψυχιατρείο των φυλακών