Αφιέρωμα: Ψυχροπολεμικές όψεις των Βαλκανίων (Μέρος δεύτερο)

Η νέα πραγματικότητα που δημιουργήθηκε μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου χώρισε τον κόσμο σε δυο ιδεολογικά στρατόπεδα, δημιουργώντας ανακατατάξεις που επιβάλλονταν περισσότερο από ιδεολογικά προτάγματα παρά από πραγματικά συμφέροντα.

Αυτό δημιούργησε μια σειρά αντιφάσεων οι οποίες, στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, λειτουργούσαν παράξενα κάτω από ένα ιδιότυπο καθεστώς. Αυτές οι αντιφάσεις του Ψυχρού Πολέμου αποτυπώνονται όσο πουθενά αλλού στις χώρες της Βαλκανικής, μιας περιοχής με έντονες εθνοτικές αντιπαλότητες και πολύ ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Έτσι, μετά την παγιοποίηση της νέας κατάστασης πραγμάτων που προέκυψε στη μεταπολεμική περίοδο, παρατηρήθηκε ότι συμμαχίες που βασίστηκαν στην ιδεολογική συνοχή διαλύθηκαν ευκολότερα από εκείνες που στηρίζονταν σε πραγματικά συμφέροντα.

Κατά έναν περίεργο τρόπο τα Βαλκάνια βρίσκονται στο επίκεντρο των πιο σημαντικών εξελίξεων που σφράγισαν τον περασμένο αιώνα. Θα λέγαμε ότι όπως από εκεί ξεκίνησαν τα γεγονότα που πυροδότησαν τον Μεγάλο Πόλεμο και όλα τα δεινά που ακολούθησαν, έτσι και μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου από τα Βαλκάνια ουσιαστικά ξεκινά ο Ψυχρός Πόλεμος όταν ο Χάρυ Τρούμαν, ο τότε Πρόεδρος των ΗΠΑ, τον Μάρτιο του 1947, στην κοινή συνεδρίαση των δυο σωμάτων του Κογκρέσου, ανήγγειλε το «δόγμα Τρούμαν» ως βασικό άξονα της αναχαίτισης της σοβιετικής επέκτασης σε ολόκληρο τον κόσμο αναβαθμίζοντας γεωστρατηγικά την Ελλάδα και την Τουρκία ως τις χώρες που θα αποτελούσαν το απροσπέλαστο τείχος απέναντί της.

Προφανώς, ούτε στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ούτε στον Ψυχρό δεν έπαιξαν τα Βαλκάνια καθοριστικό ρόλο. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι ο ρόλος τους ήταν αμελητέος. Έτσι, και στον Ψυχρό Πόλεμο η Βαλκανική είχε τη δική της ιδιαίτερη όσο και αντιφατική ιστορία.

Πριν απ’ όλα, η περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας είναι η πρώτη και χαρακτηριστικότερη, καθώς η ρήξη μεταξύ της βαλκανικής αυτής χώρας με την κραταιά, όπως αναδείχτηκε μετά την επέκτασή της στο μεγαλύτερο κομμάτι της Ευρώπης, Σοβιετική Ένωση, ήρθε πολύ νωρίς. Ήδη το 1948 η Σοβιετική Ένωση συγκρούστηκε με τη Γιουγκοσλαβία, παρά το γεγονός ότι ο Στάλιν και ο Τίτο βρίσκονταν πιο κοντά ιδεολογικά από ό,τι οι περισσότεροι κομμουνιστές ηγέτες της Ανατολικής Ευρώπης.

Αν και μέλος του Σύμφωνου της Βαρσοβίας, που αποτελούσε το αντίπαλο δέος του ΝΑΤΟ, η Ρουμανία από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 έως το τέλος του Ψυχρού Πολέμου δεν διατηρούσε τις καλύτερες σχέσεις με την ΕΣΣΔ. Το ίδιο και η Αλβανία με την κινεζική απόκλισή της. Αλλά και η περίπτωση της Ελλάδας με την Τουρκία υπήρξε χαρακτηριστική, καθώς αυτές οι δυο χώρες με βαθύτατη ιστορική έχθρα και αντιπαλότητα εντάθηκαν στην ίδια στρατιωτική συμμαχία του ΝΑΤΟ.

Η Βαλκανική, παρά τη διεθνή διάσταση που έλαβε ο Ψυχρός Πόλεμος, δεν έπαψε ποτέ να επηρεάζεται από την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τον 19ο αιώνα, πράγμα που γέννησε διάφορα τοπικά κινήματα τα οποία διεκδικούσαν να καλύψουν ζωτικό εθνικό χώρο, εμπλέκοντας τις περισσότερες φορές διεθνείς παράγοντες σε αυτές τις διενέξεις.

Έτσι, η Βαλκανική ενεπλάκη σε μια διαδικασία δημιουργίας εθνικών κρατών με όλες τις παραμέτρους που αυτό συνεπάγεται. Γερμανία και Ιταλία ενεπλάκησαν επίσης σ’ αυτήν την περιοχή, με διαφορετικούς τρόπους και σε διαφορετικές περιόδους, στην προσπάθειά τους να αντιπαρατεθούν στη βρετανική κυριαρχία στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου.

Από το 1918 έως και τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, στα Βαλκάνια υπήρχε μια έντονη διεργασία έλεγχου όπου κυριάρχησαν ιδεολογικές και πολιτικές συγκρούσεις Δεξιάς – Αριστεράς που άλλαξαν χαρακτήρα μετά το 1930, καθώς το κοινωνικό κατεστημένο των βαλκανικών χωρών διχάστηκε πλέον με άλλους όρους. Από τη μια δημιουργήθηκε ο φόβος της γερμανικής επέκτασης, που έθετε σε κίνδυνο την εθνική κυριαρχία, κι από την άλλη κυριάρχησε το ενδεχόμενο της σοβιετικής επικράτησης, που συνδυάστηκε με διάφορα επαναστατικά κινήματα και εδαφικές επεκτάσεις.

Μετά το 1944 τα Βαλκάνια βρέθηκαν μπροστά σε μια νέα πραγματικότητα, όπου η γερμανική ισχύς έμοιαζε να δέχεται ένα σοβαρότατο πλήγμα και η Σοβιετική Ένωση να κερδίζει εδάφη και εντυπώσεις. Όλα τα Βαλκάνια που συμμετείχαν (πλην Τουρκίας) στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο είναι προφανές ότι θα επηρεάζονταν καθοριστικά σε όλα τα επίπεδα εθνικά και κοινωνικά από τις εξελίξεις που θα δημιουργούσε η λήξη μιας τεράστιας πολεμικής σύγκρουσης.

Σε γενικές γραμμές, η Βαλκανική πέρασε στον σοβιετικό έλεγχο πλην της Ελλάδος και της Τουρκίας. Το 1947 τα Βαλκάνια ετοιμάζονταν να διχοτομηθούν ως περιοχή με βάση την ψυχροπολεμική συνθήκη που προέκυψε σύμφωνα με το μοντέλο της Κεντρικής Ευρώπης και της Νοτιοανατολικής Ασίας.

Ωστόσο, ο Τίτο απρόσμενα διέρρηξε αυτό το μοτίβο της ψυχροπολεμικής σταθερότητας μόλις το 1948, πριν ακόμα προλάβει να παγιωθεί η νέα κατάσταση πραγμάτων. Αυτή η ρήξη της Γιουγκοσλαβίας με τη Σοβιετική Ένωση απέκλεισε ουσιαστικά τους Σοβιετικούς από τη Μεσόγειο και καταδίκασε την κομμουνιστική εξέγερση στην Ελλάδα – την οποία έτσι κι αλλιώς είχε απαξιωμένη ο Στάλιν και δεν την υπολόγιζε.

Τέλος, το απόγειο των βαλκανικών ιδιαιτεροτήτων ήταν το απίθανο Βαλκανικό Σύμφωνο 1953-54, το όποιο βασιζόταν σε σοβαρά επιχειρήματα και κατόρθωσε να ξεπεράσει τα ψυχροπολεμικά ιδεολογικά δεδομένα καθώς συνέδεσε τη μοναρχική Ελλάδα με την εθνικιστική Τουρκική Δημοκρατία και το κομμουνιστικό κράτος της Γιουγκοσλαβίας σε μια συμφωνία αμυντικού χαρακτήρα.

Η συμφωνία αυτή προέβλεπε στρατιωτική συνδρομή σε όποιο από τα μέλη της δεχόταν επίθεση. Η απίστευτη αυτή συμφωνία εξουδετερώθηκε σε λίγα χρόνια εξαιτίας της έντασης των αντιπαλοτήτων μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας.

Διαβάστε επίσης

Κυβέρνηση: Παρεμβάσεις στην Ευρώπη με το βλέμμα στην Ελλάδα

Το μήνυμα της συνάντησης Μητσοτάκη – Ερντογάν

ΣΥΡΙΖΑ: Γιατί λέει «ναι» στη συνάντηση Μητσοτάκη – Ερντογάν