Τώρα που πλησιάζουν οι γιορτές, καιρός να σκεφθούμε τα ζώα. Είναι ο παπουτσωμένος γάτος του παραμυθιού, ο Τομ των Γουίλιαμ Χάνα και Τζόζεφ Μπάρμπερα μέσα στην ανεξάντλητη αντιπαλότητά του με τον ποντικό Τζέρι, είναι οι γάτες των κόμικς που διαβάζονται από μικρούς και μεγάλους, είναι οι γάτες που ενδημούν στις παιδικές φορεσιές που παράγουν εικόνες της «νίκης του καλού», ενώ ταυτόχρονα προσφέρουν το κακό σε μια εξημερωμένη, παιδική έκδοση.

Το όλο μήνυμα εκπέμπει αθωότητα, αφέλεια, τρυφερότητα, καλοσύνη – δηλαδή στοιχεία που λάμπουν διά της απουσίας τους σε έναν συμφεροντολογικό κοινωνικό περίγυρο. Στοιχεία τόσο συμβολικά ή περιττά όσο και οι ευχές που διατυπώνονται στις περιοδικά επαναλαμβανόμενες γιορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, που είναι χαρακτηριστικά για όλες τις χώρες.

Γράφει ο ηθολόγος Τζέιμς Σέρπελ: «Διαπιστώθηκε τελευταία στις ΗΠΑ ότι τα ¾ των βιβλίων και των παραμυθιών για παιδιά είχαν για ήρωες, ή έστω για κύρια πρόσωπα, ζώα, στα οποία απέδιδαν ανθρώπινα συναισθήματα και σκέψεις καθώς και το σύμβολο του ανθρώπου: τον λόγο». Όμως το μήνυμα των «γατόμορφων» ή γενικά «ζωόμορφων» ηρώων προς τους αποδέκτες κάθε ηλικίας ενέχει και ένα δυσδιάκριτο νόημα: είναι το νόημα της συνόρευσης της παιδικής με τη ζωική φύση, με άλλα λόγια εκφράζουν τον ρόλο της παιδικότητας ως γέφυρας μεταξύ του ανθρώπου και του ζωικού βασιλείου.

Οι γάτες στη λογοτεχνία και την πολιτική

Οι λογοτέχνες έχουν ασχοληθεί επανειλημμένα με τη γάτα. Ο Μπωντλέρ θα στιχουργήσει γι’ αυτήν: «Όταν τα μάτια μου, προς αυτόν τον γάτο που αγαπώ / σαν μαγνητισμένα / στρέφονται υπάκουα / και όταν κοιτάζω μέσα μου βαθιά / βλέπω με κατάπληξη τη φωτιά / των αχνόχρωμων ματιών του / λαμπερά φανάρια ζωντανά πράσινα σμαράγδια / να με παρατηρούν ακίνητα».

Ο Στράτης Μυριβήλης θα μιλήσει για τον «Λούλη τον γόη» στο βιβλίο «Άνθρωποι και ζώα στη νεοελληνική πεζογραφία», (εκδόσεις Ωκεανίδα) μ’ αυτά τα απαράμιλλα λόγια: «Μουστακαλής, παλικαράς και ασίκης. Ένας λεβεντόγατος, τέλος πάντων, ρωμαλέος και καμαρωτός σαν εύζωνος της φρουράς του Αγνώστου μέσα στις χιονάτες του φουστανέλες. Που ήρθε από την Αίγυπτο για να κατακτήσει τις ψωρόγατες του λούμπεν προλεταριάτου των κεραμιδιών».

Ο Σεφέρης θα στιχουργήσει για τις «Γάτες του Αϊ – Νικόλα», σε ένα ποίημα – καταγγελία της δικτατορίας του 1967, ενώ ο Έλλιοτ θα συνθέσει την «Ονομασία των γάτων» που θα σπάσει ρεκόρ παραστάσεων στη θεατρική του εκδοχή. Ο Νίκος Δήμου θα συγγράψει το «Βιβλίο των γάτων»: «Πρόσεξε αυτόν που δεν αγαπά τα ζώα. / Η ανθρωπιά του αδύναμη. Το ζώο μέσα του / αντιδρά. Πρόσεξε αυτόν / που δεν αγαπά τις γάτες. Κάπου / φοβάται. Κάπου τρέμει. Κάπου κρύβεται».

Οι γάτες όμως είναι άθελά τους στοιχεία αγάπης των πολιτικών… Ο Λένιν ήταν φημισμένος γατόφιλος, είχε βγάλει πολλές φωτογραφίες με το χνουδωτό τετράποδο. Ο Αβραάμ Λίνκολν ήταν διάσημος για τη σχέση του με το συγκεκριμένο ζώο, ο δε Μπιλ Κλίντον, επί οκτώ χρόνια Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, είχε πραγματικό ειδύλλιο με έναν γάτο ονόματι «Σοκς» (Soks) – αν και πολλοί του καταλόγιζαν ότι αυτός ήταν τμήμα μιας έντεχνης και προκατασκευασμένης εικόνας… Στους γατόφιλους συμπεριλαμβάνεται επίσης και η Κατερίνα Σακελλαροπούλου, Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας.

Ο κωμικός Χάρρυ Κλυνν δεν χρησιμοποιούσε κόλπα για την ανάδειξη των κωμωδιογραφημάτων του, αλλά προσέφευγε σε κάποιους χαρακτηρισμούς που έδειχναν την εκτίμησή του για το ζώο: «Γάτα» χαρακτηρίζονταν από τον Χάρρυ Κλυνν ο πρόεδρος ενός κόμματος, «γάτα» ο ικανός παίκτης του ποδοσφαίρου ή του μπάσκετ, «γάτα» ο καταφερτζής επιχειρηματίας. Και η κορωνίδα του «Γατομορφισμού», πάλι από τον Χάρρυ Κλυνν: «Γάτα με πέταλα»…

Αταβισμός ή σύγχρονες ανάγκες

Οι αρχαιολογικές έρευνες επιβεβαιώνουν ότι τα ζώα, που εξημερώθηκαν έχοντας ως πρώτο είδος τα σκυλιά και κατόπιν τις γάτες, έπαιζαν αρχικά τον ρόλο μιας βιολογικής ασπίδας απέναντι σε είδη όπως οι λύκοι, οι ποντικοί ή τα φίδια. Μερικές χιλιάδες χρόνια αργότερα, στην Αρχαία Αίγυπτο, όποιος έκανε κακό σε γάτα τιμωρείτο, ενώ όταν μια γάτα πέθαινε το αφεντικό της ξύριζε τα φρύδια του σε ένδειξη πένθους.

H γάτα ήταν διακεκριμένο σύμβολο της αιγυπτιακής γένεσης: Ο θεός των Αρχαίων Αιγυπτίων Ατούμ – Ρε δημιούργησε τον κόσμο πάνω από ένα αρχικό χάος χρώματος πρασίνου, και οι γάτες με πράσινα μάτια θα θεωρηθούν φορείς αυτού του πρωταρχικού υλικού της κοσμογονίας. Γι’ αυτό ζουν στους ναούς της Μπαστέτ, δίνουν χρησμούς με τη φωνή της ιέρειας και επισύρουν την ποινή του θανάτου για όποιον απλώσει χέρι επάνω τους έστω και για να τις χαϊδέψει. Μαζί με το κριάρι, τον ταύρο και τον πίθηκο, η γάτα συμπεριλαμβανόταν στα ιερά ζώα της αιγυπτιακής κοινωνίας.

Στον Μεσαίωνα οι γάτες θα εξακολουθήσουν να πιάνουν ποντίκια και να επιτελούν τον ρόλο της «βιοασπίδας» των ανθρώπινων οικισμών, όμως παράλληλα θα παίζουν τον ρόλο του εκπροσώπου του κακού και της μαγείας και θα υφίστανται συχνά το θάνατο διά της πυράς μαζί με τις «μάγισσες» της εποχής. Αυτός ο νέος ρόλος δεν φαίνεται άσχετος με την κυριαρχία των μονοθεϊστικών αντιλήψεων και το χριστιανικό δόγμα της μοναδικότητας του ανθρώπου σε σχέση με το ζωικό βασίλειο, παρά την ύπαρξη του φιλόζωου Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης.

Σήμερα πλέον τα ζώα φαίνεται ότι παίζουν τον ρόλο μιας συναισθηματικής «χωματερής», στην οποία αποτίθεται η ψυχική «υπερπαραγωγή» των κατοίκων της πόλης. Όμως και αυτή η φαινομενικότητα χρήζει ορισμένων διευκρινίσεων: Τα οικιακά ζώα γίνονται συχνά το πεδίο εξωτερίκευσης κυριαρχίας και δημιουργίας υποτακτικών πλασμάτων γύρω από τον άνθρωπο – αφέντη. Στη Νέα Υόρκη αρκετοί πλούσιοι κατέχουν αλιγάτορες, πιθήκους και διάφορα είδη φιδιών, μόνο που δεν πείθουν για την αισθαντικότητά τους απέναντι σ’ αυτή τη φύση. Ο «Δόκτωρ Νο» των έργων του Τζέιμς Μποντ χαϊδεύει περιπαθώς την κάτασπρη γάτα του, ενώ επεξεργάζεται τα δολοφονικά και ολέθρια σχέδιά του…

Γενικά, μας είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι η αγαπητική σχέση με τα διάφορα ζώα είναι αποτέλεσμα ενός αταβισμού** που εξακολουθεί να κατοικοεδρεύει μέσα στον σύγχρονο άνθρωπο. Επίσης είναι δύσκολο να πιστέψουμε την ύπαρξη μιας μεταφυσικής σχέσης ανάμεσα στον άνθρωπο και τα ζώα. Σε ένα συμπόσιο στη Βενετία, που έγινε πριν από μερικά χρόνια με τον τίτλο «Γάτα και άνθρωπος», ακούστηκε η περίεργη, προκλητική για ψυχολόγους και ψυχαναλυτές φράση: «Ο Θεός έπλασε τη γάτα για να μπορεί ο άνθρωπος να χαϊδεύει την τίγρη»… Πάντως ο Μαρκ Ολιβιέ Γκονσέτ υποστηρίζει ότι παραβιάζουμε τη σωστή απόσταση που πρέπει να έχουμε προς τα ζώα, αντιδρώντας απέναντί τους άλλοτε με υπερευαισθησία και άλλοτε με σκληρότητα.

Μια ιστορία περιφρονημένη

Η ιστορία των σχέσεων ανθρώπων και ζώων και ιδιαίτερα των οικιακών ζώων (pet) είναι μια μεγάλη, άγραφη και περιφρονημένη ιστορία. Είναι καιρός να τη γράψουμε, να αναφερθούμε σε όλες τις λεπτομέρειές της, να μιλήσουμε για τα ζώα που εκπίπτουν από τον κτηνοτροφικό και διατροφικό τους ρόλο όπως και για τα άλλα – αυτά που πνίγονται μέσα σε έναν ωκεανό χαδιών….

Πηγές:

1. «Courrier» της UNESCO, αφιέρωμα στα ζώα, Απρίλιος 1988

2. Έρικ Έμπερμαν, «Γάτες», εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1980

3. Γιάννη Σχίζα, «Animal Liberation», περιοδικό «Οικολογία και Περιβάλλον», Νοέμβριος 1983

* Ο Γιάννης Σχίζας είναι συγγραφέας

** Αταβισμός: Στις κοινωνικές επιστήμες αταβισμός είναι η τάση της επαναφοράς παλαιών τρόπων ζωής