Το «Σεφέρης και Κύπρος» μας βοηθάει να κατανοήσουμε ότι με την κυπριακή εμπειρία του ο Σεφέρης ανακτά μεν τον χαμένο χρόνο με την έννοια που έχει αυτή η φράση στο εμβληματικό «μυθιστόρημα» του Προυστ (έργο με το οποίο είχε «συνομιλήσει» παλαιότερα με το ποίημά του «Piazza San Nicolò»), όμως τον ανακτά με έναν τρόπο διαφορετικό, που επιφέρει και τη διεύρυνση αυτής της έννοιας. Διότι με την εμπειρία αυτή η ανάκτηση τελείται όχι μόνο στο ατομικό επίπεδο, όπως συμβαίνει με τον Προυστ, αλλά και σε ένα επίπεδο συλλογικό· στο πεδίο της ανθρώπινης κοινότητας, που ο Σεφέρης το ορίζει με την αίσθηση της «φωνής της πατρίδας», της εθνικής κοινότητας.

Για τον Σεφέρη η ανθρώπινη εμπειρία χωρίς την αίσθηση του ανήκειν σε μια πατρίδα είναι εμπειρία χωρίς ρίζες, ανερμάτιστη. Η πατρίδα είναι ο οικείος χώρος του ανθρώπου μέσα στην κοινότητα, όπως το σπίτι όπου ζει κάποιος είναι ο οικείος, ο προσωπικός του χώρος ως ατόμου.

Είναι κυρίως αυτή η αίσθηση, όπως αποτυπώνεται όχι μόνο στα ποιητικά, αλλά και στα υπόλοιπα κείμενα του Σεφέρη για την Κύπρο που γράφονται κατά τη δεκαετία του 1950, εκείνο που συνέδεσε συναισθηματικά τον Παύλου με τον Σεφέρη. Και, ακόμη, η αηδία του Σεφέρη για τη δόλια προσπάθεια των Άγγλων (συμμάχων μας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, με την Τουρκία ουδέτερη) να αλλοιώσουν την ταυτότητα των Ελλήνων της Κύπρου παρουσιάζοντάς τους ως έναν λαό ασσυριακής ή φοινικικής καταγωγής – άποψη την οποία προέβαλλαν παραλλαγμένη κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1990 (δηλαδή την εποχή που ο Παύλου έγραφε τη διατριβή του) και μέλη της ελλαδικής «προοδευτικής» διανόησης, κάνοντας λόγο για «εμφύσηση τον 19ο αιώνα στον ελληνορθόδοξο λαό της Κύπρου νεοελληνικής συνείδησης» και για ανάγκη καλλιέργειας και παραγωγής μιας νέας εθνικής συνείδησης, της «κυπριακής», μέσω «της υποταγής της ελληνικότητας και τουρκικότητας στην κυπριακότητα».

Βιβλίο καθοριστικό

Το «Σεφέρης και Κύπρος» υπήρξε βιβλίο καθοριστικό για τη λογοτεχνική μοίρα του συγγραφέα του. Όχι γιατί όταν εμφανίστηκε ενίσχυσε το κύρος του – είδαμε ότι η υποδοχή του βιβλίου από την κριτική δεν ήταν εκείνη που θα έπρεπε –, αλλά γιατί η πολύχρονη περιπέτεια των αμφίθυμων αισθημάτων του Παύλου για τον Σεφέρη, που έληξε βαθμιαία με την ολόψυχη αποδοχή του ανθρώπου Σεφέρη και του έργου του, έπαιξε έναν κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση του Παύλου ως συγγραφέα. Είναι γι’ αυτό που χαρακτήρισα την εμπειρία της συγγραφής τού «Σεφέρης και Κύπρος» ανάλογη με εκείνη ενός μυθιστορήματος συγγραφικής διαμόρφωσης.

Την εμπειρία αυτή την έζησα από κοντά, αφενός κατά τις συχνές συζητήσεις μας για την πορεία της διατριβής του και αφετέρου παρακολουθώντας τα κείμενα που ο Παύλου δημοσίευε στο μεταξύ, καθώς και τα μετά την έκδοσή της, τα οποία συνέλεγε σε βιβλία. Αλλά την περιπέτεια αυτή την περιγράφει παραστατικά και ο ίδιος ο Παύλου σε ένα εξομολογητικό πεζογράφημα του τελευταίου βιβλίου του (2015), όταν, χτυπημένος βαριά από την αρρώστια, νιώθει ότι το τέλος του (2017) πλησιάζει. Παραθέτω ορισμένα χωρία του:

Ένα στίχο, λοιπόν, θα πω τότε και θ’ αναχωρήσω. Κι εδώ είναι που μπαίνει ο Σεφέρης. Δύσκολη η συγκατοίκηση μαζί του ώσπου να τελειώσω τη διατριβή, δέκα ολόκληρα χρόνια, πέρασα φάσεις και φάσεις, παραδοχής κι απόρριψης, θαυμασμού και απώθησης. Πλήρωσα πολύ για τον κύριο Σεφέρη, κόπο και χρόνο και δυσκολίες. […] Είχα τελειώσει τότε την έρευνα και στο σεφερικό αρχείο της Γενναδείου, κι έγραψα στον Νάσο, που επόπτευε τη διατριβή μου. Κύριε Βαγενά, του λέω, ο κύριος Σεφεριάδης με απωθεί, είναι ο παιδιόθεν σοφός και τακτοποιημένος, η συγγενής διαμαρτία για προγραμματισμό. Σε ανύποπτο χρόνο τα κανόνισε όλα για την τελική του εικόνα και υστεροφημία. […] Και για την Κύπρο το ίδιο νιώθεις, ότι από πολύ παλιά, από το ’53 ακόμα, απ’ την πρώτη επίσκεψή του εκεί, οργάνωνε τους φακέλους του για τον μελετητή, έναν Κύπριο προφανώς, που ύστερα από σαράντα και πενήντα χρόνια θα καταπιανόταν με τις σχέσεις του με το νησί. Ένιωθα σαν ενεργούμενό του σε κάτι που ’χε σχεδιάσει εδώ και δεκαετίες, ένα κομμάτι του παζλ που τακτοποιούσε σαν τη μεταθανάτια εικόνα του, σου ’ρχόταν να φωνάξεις «Εμ, δεν παίζω, κύριε Σεφέρη».

Όμως, έπαιξα και τελείωσα, κι όχι μόνο αυτό αλλά σκέφτομαι πως θα τελειώσω και με δικό του στίχο. Αυτόν τον στίχο που ζητούμε όλοι σαν κατακλείδα κι ανακεφαλαίωση, σαν επιστέγασμα μιας πορείας και κλείσιμο. Και για μένα είναι του Σεφέρη. Στεγνός και δυσκοίλιος, όμως τον έγραψε: «Φώναξε τα παιδιά να μαζέψουν τη στάχτη και να τη σπείρουν / ό,τι πέρασε πέρασε σωστά». Ξέρω πως, όταν θα ’ρθει η ώρα, αυτόν πια θα πω, αυτός μου ταιριάζει κι αυτός με κλείνει.

Η εμπειρία του Παύλου

«Φώναξε τα παιδιά» είναι ο τίτλος ενός από τα τελευταία πεζογραφήματα του Σάββα Παύλου. Το οποίο, προτασσόμενο στο τελευταίο βιβλίο του και δίνοντάς του και τον τίτλο του, συνοψίζει καταληκτικά όλη την εμπειρία του Παύλου από τη μαθητεία του στον Σεφέρη.

Για τη διαμορφωτική επίδραση του Σεφέρη, τόσο ως προς τη στάση του προς τα πράγματα όσο και ως προς τη γραφή του, ο Παύλου μιλούσε συχνά κατά τις συζητήσεις μας, όχι μόνο κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της διατριβής του αλλά και έπειτα από την έκδοσή της – άλλωστε συνέχισε και αργότερα να ασχολείται με τον Σεφέρη δημοσιεύοντας όχι λίγα κείμενα γι’ αυτόν.

Αλλά έκανε λόγο γι’ αυτήν την επίδραση και εμμέσως, εγκωμιάζοντας τον Σεφέρη ως μοναδική «περίπτωση ανθρώπου που είδε, στις ημερολογιακές του εγγραφές και στις επιστολές του, οι οποίες αναφέρονται σε κυπριακά θέματα, τόσο διεισδυτικά τις διάφορες πλευρές της Κύπρου, που κατάφερε να εντοπίσει τις υπόγειες δυνάμεις αρκετών φαινομένων και να δει τις αλληλουχίες και τις προεκτάσεις τους με βαθύτητα».

Ο Σεφέρης, γράφει, είναι «ο ποιητής που, μετά τη γνωριμία του με τον κόσμο της Κύπρου, θα διηγηθεί για την Ιστορία του νησιού, πότε σαν άνθρωπος που ξέρει τους παραδοσιακούς και σχολαστικούς τρόπους, που τηρεί το τυπικό της αντιγραφής και της αποτύπωσης, πότε σαν άνθρωπος που με το μισότρελο, όταν αφίσταται από τη λογική, και με τα ονειροπολήματά του θέλει να τρυπήσει το δίχτυ που υφαίνει η αρχή της πραγματικότητας».

* Το κείμενο αυτό είναι απόσπασμα από την Εισαγωγή του Νάσου Βαγενά στο βιβλίο του Σάββα Παύλου «Σεφέρης και Κύπρος», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κουκκίδα και το Πανεπιστήμιο Κύπρου.

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Ένα αριστοτεχνικό μνημείο λόγου

Βιβλίο: Οι προτάσεις της Εβδομάδας

Βιβλίο: Το πένθος ως τραγούδι ειρήνης