H πρόσφατη (Δεκέμβριος 2021, Πατάκης) μετάφραση 160 ποιημάτων της Έμιλυ Ντίκινσον από τον ποιητή και μεταφραστή Χάρη Βλαβιανό έρχεται για να στρέψει την προσοχή του αναγνωστικού κοινού σε αυτή τη σημαντική μορφή των γραμμάτων.

Η πολύ μεγάλη ποιήτρια Έμιλυ Ντίκινσον γεννήθηκε το 1830 στις Ηνωμένες Πολιτείες, στο Άμχερστ της Μασαχουσέτης. Θεωρούνταν εκκεντρική και έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της, μετά από κάποιες σπουδές, κλεισμένη στο σπίτι του πατέρα της, συμπεριφορά η οποία ενδεχομένως θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «ιδεοψυχαναγκαστική επιταγή» ή «φοβική διαταραχή» όπως σημειώνει ο Βλαβιανός στην εκτενή και κατατοπιστική εισαγωγή της μετάφρασής του. 

Δεν αποκλείεται αυτός ο εγκλεισμός να ήταν αποτέλεσμα της επιθυμίας της να ζήσει όπως εκείνη ήθελε, ενάντια στα ήθη της εποχής που προόριζαν τη γυναίκα αποκλειστικά για σύζυγο και μητέρα. Πέραν τούτων, σύμφωνα με την προαναφερθείσα εισαγωγή του Βλαβιανού, δεν είχε διστάσει ήδη στα δεκαεφτά της να αψηφίσει το κυρίαρχο ρεύμα και όταν κατά τη διάρκεια μιας θρησκευτικής συγκέντρωσης στο οικοτροφείο θηλέων όπου φοιτούσε ζητήθηκε από τις μαθήτριες να δηλώσουν ότι είναι χριστιανές, η ποιήτρια ήταν η μόνη που αρνήθηκε. Η Ντίκινσον πίστευε ότι ο Θεός υπάρχει αλλά μένει απών ή κρυμμένος, με αποτέλεσμα η ύπαρξη να καθίσταται οδυνηρή.

H Ντίκινσον δημοσίευσε ελάχιστα όσο ζούσε. Τον Απρίλιο του 1862 διάβασε στην εφημερίδα  The Atlantic Monthly άρθρο του κριτικού λογοτεχνίας και υπέρμαχου της κατάργησης της δουλείας Τόμας Χίγκινσον με τίτλο «Επιστολή σ’ έναν νέο συνεργάτη» στο οποίο έδινε συμβουλές σε νέους συγγραφείς. Αποφάσισε να του στείλει επιστολή συνοδευόμενη από τέσσερα ποιήματά της ζητώντας του να της πει τη γνώμη του. Ο Χίγκινσον τη συμβούλεψε να καθυστερήσει να δημοσιεύσει και εκείνη χαρακτήρισε την ιδέα της δημοσίευσης τόσο ξένη στη σκέψη της «όσο το Ουράνιο Στερέωμα στο Πτερύγιο του Ψαριού». Ελάχιστα ποιήματά της δημοσιεύτηκαν, όσο ζούσε, στην εφημερίδα Springfield Republican του Σάμιουελ Μπόουλς μεταξύ του 1858 και του 1868. Δημοσιεύτηκαν ανώνυμα και με πολλές αλλαγές. Ακολούθησαν ελάχιστες ακόμα δημοσιεύσεις το 1864 και τη δεκαετία του 1870. Η αλληλογραφία με τον Χίγκινσον συνεχίστηκε και κατέληξε σε μία επίσκεψη του Χίγκινσον στο σπίτι της Ντίκινσον τον Αύγουστο του 1870 και σε άλλη μία μετά από τρία χρόνια. Ο Χίγκινσον, σε επιστολή του στη σύζυγό του, θα πει για την Ντίκινσον: «Δεν έχω ποτέ βρεθεί με κάποιον που να έχει στραγγίξει σε τέτοιο βαθμό τη δύναμή μου. Χωρίς να την αγγίζω με απομυζούσε». Η Ντίκινσον πέθανε το 1886 (από τη νόσο του Bright, κατά τον γιατρό της) και η πρώτη μεταθανάτια έκδοση των ποιημάτων της (όχι όλων) έγινε το 1890 ενώ το 1955 έγινε η πρώτη πλήρης και φιλολογική έκδοση.

Τα ποιήματα της Ντίκινσον είναι άτιτλα, σύντομα σε έκταση, λιτά, πυκνά, κάποιες φορές ελλειπτικά, σε ιαμβικό τετράμετρο, τρίμετρο και δίμετρο αλλά όχι πάντα, με σποραδικές ομοιοκαταληξίες (συνήθως του δεύτερου και του τέταρτου στίχου όταν πρόκειται για τετράστιχη στροφή) με χαρακτηριστικές παύλες που επιτάσσουν στιγμιαία παύση και στρέφονται γύρω από θέματα όπως ο χρόνος, ο θάνατος, η φύση και ο έρωτας. Ένα από τα σημαντικότερα ποιήματά της, το οποίο περιλαμβάνεται στη μετάφραση του Βλαβιανού, είναι το «Αφού για τον Θάνατο δεν μπορούσα να σταματήσω ¯» (πρώτος στίχος). Η σύλληψη του ποιήματος (το ομιλούν υποκείμενο κάνει ένα ταξίδι με μια άμαξα με συνεπιβάτες τον  θάνατο και την αθανασία) εξάπτει τη φαντασία του αναγνώστη και η ανάγνωσή του γεννά τις εξής απορίες. Γιατί η ομιλήτρια δεν μπορούσε να σταματήσει αυτή για τον θάνατο; Γιατί δέχτηκε να μπει σε μια άμαξα όπου μέσα βρισκόταν ο θάνατος; Το ότι βρίσκεται σε μια τέτοια άμαξα σημαίνει ότι έχει πεθάνει;

Η άμαξα πηγαίνει αργά και περνάει διαδοχικά από ένα σχολείο, από κάποιους αγρούς, από τον ήλιο που δύει και στέκεται μπροστά σε ένα σπίτι το οποίο «έμοιαζε / Μ’ εξόγκωμα στη Γη ¯» και του οποίου μόνο η στέγη δεν βρίσκεται θαμμένη κάτω απ’ το χώμα.

Όλα δείχνουν πως η ομιλήτρια σε αυτό το ταξίδι βλέπει τις φάσεις της ζωής της από την παιδική ηλικία μέχρι τον τάφο. Το ποίημα κλείνει με μια αινιγματική στροφή: «Πέρασαν Αιώνες ¯από τότε ¯ κι όμως / Μοιάζουν πιο κοντά σε σχέση με τη Μέρα / Που πρόσεξα πως των Αλόγων τα Κεφάλια / Ήταν προς την Αιωνιότητα στραμμένα».

Εφόσον έχουν περάσει αιώνες από τη μέρα που επιβιβάστηκε στην άμαξα και παρόλα αυτά μιλάει στο παρόν του ποιήματος, πρέπει να υποθέσουμε ότι με κάποιο τρόπο είναι ακόμα ζωντανή. Είναι άραγε ζωντανή σωματικά ή μόνο με την ψυχή της; Επιπλέον, εφόσον η άμαξα κατευθύνεται προς την αιωνιότητα το ταξίδι αυτό μάλλον δεν θα τελειώσει ποτέ. Η Ντίκινσον προφανώς πιστεύει ότι έχει κατακτήσει την υστεροφημία. Τέλος, το γιατί η μέρα κατά την οποία η ομιλήτρια επιβιβάστηκε στην άμαξα μοιάζει (αλλά δεν είναι) πιο κοντά από τη μέρα που πρόσεξε ότι η άμαξα κατευθύνεται προς την αιωνιότητα παραμένει μυστήριο.

Ένα άλλο ποίημα της Ντίκινσον που περιλαμβάνεται στη μετάφραση του Βλαβιανού τραβάει το ενδιαφέρον του αναγνώστη καθότι είναι ερμητικό. Πρόκειται για το ποίημα ο πρώτος στίχος του οποίου είναι ο ακόλουθος: «Να τ’ αγοράσω δεν μπορώ ¯ προς πώληση δεν είναι ¯ ». Το αντικείμενο στο οποίο αναφέρεται η ομιλήτρια δεν φανερώνεται με αποτέλεσμα ο αναγνώστης να καλείται ο ίδιος να μαντέψει την ταυτότητά του.

Το υπό εξέταση βιβλίο του Βλαβιανού περιέχει και την πρωτότυπη εκδοχή των ποιημάτων στα αγγλικά έτσι ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να κρίνει τις επιλογές του μεταφραστή, η μετάφραση του οποίου είναι πιστή και διατηρεί το ύφος του πρωτοτύπου και στις περισσότερες περιπτώσεις και την ομοιοκαταληξία.

Εκτός από την πολυσέλιδη εισαγωγή, το βιβλίο συνοδεύεται από σύντομη βιογραφία της ποιήτριας, από εκτενή βιβλιογραφία και από υποσημειώσεις κάτω από ορισμένα ποιήματα οι οποίες επεξηγούν τις εκάστοτε μεταφραστικές επιλογές. Η Ντίκινσον δεν είναι η πρώτη ποιήτρια με τη μετάφραση της οποίας καταπιάνεται ο Βλαβιανός. Έχουν προηγηθεί, μεταξύ άλλων, ποιητές όπως ο Έλιοτ, ο Πάουντ, ο Μπλέικ, ο Κάμμινγκς, ο Χέρμπερτ, η Κάρσον και, πρόσφατα, η Γκλουκ.

Οι μεταφράσεις αυτές μαρτυρούν τις αισθητικές προτιμήσεις του Βλαβιανού, συνομιλούν με το ποιητικό του έργο και συνεισφέρουν στην εξοικείωση του ελληνικού αναγνωστικού κοινού με σημαντικές μορφές των γραμμάτων. Για τον λόγο αυτό η προσφορά του Βλαβιανού είναι πολύτιμη.

* Ο Σπύρος Καρέλας είναι ποιητής και μεταφραστής

Έμιλυ Ντίκινσον

Αυτό είναι το γράμμα μου στην Οικουμένη 

160 ΠΟΙΗΜΑΤΑ

Εισαγωγή Μετάφραση

Σημειώσεις: Χάρης Βλαβιανός

Εκδόσεις Πατάκη                                                                             

Σελ.: 490

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Ουρανοδύτης

Βιβλίο: Η δύναμη της αγάπης

Βιβλίο: Να πώς γράφονται οι ιστορίες