Τα αποσπασματικά μέτρα για την «ανάπλαση», την «ανόρθωση», την «αναβάθμιση» κ.λπ. της ορεινής υπαίθρου κάνουν κακό – περί αυτού ουδεμία αμφιβολία! Όμως και τα μέτρα που προτείνονται συνήθως ως «ολιστικό» αντίδοτο, που είναι αποτέλεσμα μεγάλων διαβουλεύσεων και διακρίνονται για ένα «περφεξιονισμό», κάνουν επίσης κακό, επειδή συνήθως αργούν πολύ ή δεν έρχονται καθόλου!

Το ωφέλιμο βρίσκεται στα επιμέρους μέτρα, που δεν αντιβαίνουν σε μια γενική χωροταξική σύλληψη. Ένα ωφέλιμο ξεκίνημα έγκειται στη λήψη κάθε είδους «επιμέρους μέτρων», χωροταξικά ελεγμένων, η δε «οργανωμένη» συνέχεια θα κρίνει το αποτέλεσμα.

Οι ορεινές περιοχές διαμέσου της Ιστορίας

Λέει ο Φερνάντ Μπρωντέλ στη «Μεσόγειο»: «Το βουνό, απ’ ό,τι φαίνεται, ήταν η πρώτη φάση της ζωής στη Μεσόγειο και ο πολιτισμός εδώ, όπως ακριβώς και στη Μέση Ανατολή και στην Κεντρική Ασία, δεν κατάφερε να καλύψει εντελώς τις ποιμενικές του καταβολές και να τις καταστήσει αθέατες». Και συνεχίζει: «Η ποικιλία των πόρων του βουνού, αλλά και το γεγονός ότι οι πεδιάδες ήταν αρχικά ένας τόπος γεμάτος λιμνάζοντα νερά και ελονοσία…».¹

Ο Μωάμεθ ο Πορθητής διέτασσε την επανακατοίκηση των πεδινών περιοχών, για λόγους βέβαια κυριαρχίας επί των υποτελών του.² Ο Ελληνισμός έζησε σε ορεινές περιοχές, σε πολλά μικρά χωριά, που πλέον δεν ανταποκρίνονται στην ανάγκη της επιβίωσής του. Η επέκταση της ελονοσίας που μάστιζε τις πεδινές εκτάσεις και ακόμη η παροχή υπηρεσιών σε φυματικούς ήτανε λόγοι για την ορεινή κατοίκηση.

Οι καταστάσεις αυτές έχουν εν πολλοίς ξεπεραστεί και η νέα χωροταξία των οικισμών της υπαίθρου χαρακτηρίζεται από νέες συνθήκες. Έχουμε πλέον να κάνουμε με μια χωροταξία της αναψυχής, το δε νέο μοντέλο των ορεινών οικισμών προσεγγίζει επικίνδυνα το ύφος της «ψυχαγωγικής ψευτοϋπαίθρου»,³ ακολουθώντας έναν χαρακτηρισμό της Καταστασιακής Διεθνούς.

Το 1982 ο Αντώνης Τρίτσης, τότε υπουργός Χωροταξίας Οικισμού και Περιβάλλοντος, διαπιστώνει την ύπαρξη 11.000 ορεινών οικισμών, πολλοί από τους οποίους βρίσκονται στα όρια της εξαφάνισης.

Το μέτρο το οποίο προωθεί ονοματίζεται από τον ίδιο «Ανοιχτές Πόλεις»: Σε κάθε περιφέρεια οι επιμέρους ολιγάνθρωποι οικισμοί συνδέονται με έναν κεντρικό, μέσω του οποίου παραλαμβάνουν όλες τις διευκολύνσεις και στον οποίο κυρίως αναπτύσσονται οι υποδομές. Όμως η πρόταση του Τρίτση γρήγορα περνάει στο «χρονοντούλαπο της Ιστορίας», με δεδομένη και τη σχετικά βραχεία παραμονή του στο συγκεκριμένο υπουργείο.

Έκτοτε η εκάστοτε κυβερνητική πολιτική κινείται μάλλον εμπειρικά, αποφεύγοντας συστηματικές και μακρόπνοες λύσεις στη χωροταξία της υπαίθρου. Υπό την κυριαρχία μάλιστα της νεοφιλελεύθερης αντίληψης, υπάρχει η τάση της άφεσης των χωριών και οικισμών «στην τύχη τους», σε ό,τι μπορούν οι ίδιοι να πετύχουν στο πλαίσιο του υφιστάμενου καταμερισμού έργων.

Βεβαίως το πρόβλημα που μπαίνει είναι με ποια κριτήρια θα μπορεί ένας οικισμός να κηρυχθεί βιώσιμος, ικανός να αντέξει την περιπέτεια του μέλλοντος. Διότι είναι σίγουρο ότι το σημερινό χωριό, αφενός με τη «λειψανδρία» του και αφετέρου με την παντελή υστέρησή του στον εθνικό και, πολύ περισσότερο, στον διεθνή καταμερισμό έργων, στερείται της δυναμικής για ολοκληρωμένη ανάπτυξη.

Το 1918 ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου συγγράφει τα «Ψηλά βουνά»,⁴ αφήγηση σύμφωνα με την οποία μια ομάδα παιδιών πιέζει το καλοκαίρι τους γονείς για να περάσει τις διακοπές της στα βουνά. Το αίτημα των παιδιών γίνεται αποδεκτό και η αφήγηση διανθίζεται από πολλές περιπέτειες που είναι εξόχως διδακτικές, όμως το κύριο συμπέρασμά της έγκειται στη χρησιμοποίηση των ορεινών οικισμών για μια διαδικασία βιωματικής εκπαίδευσης.

Περίπου 100 χρόνια από το διδακτικό αφήγημα του Παπαντωνίου έχουμε μια επί πλέον ιδέα μεταφοράς εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων στα όρη με το «Πανεπιστήμιο των ορέων»: Το πανεπιστήμιο αυτό, γεννημένο από πανεπιστημιακούς παράγοντες της Κρήτης, ουσιαστικά βασίζεται σε ένα νέο αναπτυξιακό πρόταγμα, θεμελιωμένο πάνω στις εμπειρίες και στην αρνητική ταυτότητα των αλλοιώσεων του πολιτισμού στην Κρήτη.⁵

Υπάρχουν πολλοί πειραματισμοί στη κατεύθυνση του «Σχολείου των βουνών», όπως πρόσφατα με ένα τρέχον «Σχολείο του δάσους» στη Μυτιλήνη, το οποίο λειτουργεί μόνο τα σαββατοκύριακα και το οποίο, κατά τη δήλωση των εμπνευστών του, λειτουργεί κατά τα πρότυπα των σχολείων που ξεκίνησαν στη Δανία τη δεκαετία του 1950 για να διαδοθούν στη συνέχεια σε πολλές χώρες…⁶

Οι ιστορίες αυτές δηλώνουν αμέσως ένα πρώτο στοιχείο που μπορούν να αποκτήσουν οι ορεινοί οικισμοί: Ξεκινώντας από απλές διαλέξεις και εκδηλώσεις, με ομιλίες ορειβατικών και άλλων συλλόγων, περνώντας σε μονοήμερα σεμινάρια που αποτελούν πιο οργανωμένη μορφή λόγου και στη συνέχεια σε πολυήμερα, μπορούν να αποκτήσουν μόνιμες εκπαιδευτικές δομές το καλοκαίρι. Ταυτόχρονα μπορεί να αποκτήσουν δομές για τη φιλοξενία των εκπαιδευομένων ή τουλάχιστον να «προπονηθούν» σ’ αυτό το έργο.

Τα φυσικά προσόντα μιας περιοχής

Ας διαλέξουμε όμως την περιοχή του Ταϋγέτου για να εκφράσουμε τους συλλογισμούς μας. Η χλωρίδα του Ταϋγέτου είναι άκρως ενδιαφέρουσα, προσφέρεται δε για αναγνώριση επί του πεδίου σε φοιτητές και σπουδαστές. Το ενδιαφέρον αυτής της χλωρίδας έγκειται στον πλούτο της και στον μεγάλο αριθμό των ενδημικών ειδών που περιλαμβάνει. Σύμφωνα με εκτίμηση του 2001, υπάρχουν 150 ελληνικά ενδημικά είδη και υποείδη, που κάνουν την περιοχή ενδιαφέρουσα σε συστηματικούς ή ευκαιριακούς φυτογνώστες. ⁷

Πολλοί ξεκινάνε τον προβληματισμό τους από τη χάραξη των μονοπατιών, που αναμένεται να δώσουν ζωή στα χωριά και περιεχόμενο στην παρουσία διαφόρων εκδρομέων. Πράγματι, τα μονοπάτια ως δρόμοι των ορεσίβιων διευκολύνουν την επικοινωνία και συντελούν με τον τρόπο τους στην επανακατοίκηση.

Όμως το ευρωπαϊκό μονοπάτι Ε4 – που ξεκινάει από τα Πυρηναία και φτάνει στο φυλάκιο της Νίκης, στη Φλώρινα, για να συνεχιστεί νοτιότερα – ελάχιστα φροντίζεται από τους ανθρώπους του τόπου και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Σύμφωνα με μαρτυρία του Στέφανου Σταμέλλου, υπάρχουν μονοπάτια Ε4 που επί 28 χρόνια δεν έχουν υποστεί συντήρηση,⁸ ενώ υπάρχουν Ολλανδοί οικο-τουρίστες που κοινοποιούν στο περιβάλλον τους ότι δεν θα ξανάρθουν στη χώρα μας αν δεν φτιαχτεί το δίκτυο των μονοπατιών.

Οι ορειβατικοί σύλλογοι μπορούν να αποτελέσουν την αιχμή του δόρατος για το ξεκίνημα της ανάπτυξης των ορεινών περιοχών. Αλλά επίσης τα κατασκηνωτικά προγράμματα – ιδιαίτερα αυτά που είναι σύνθετα όπως οι γιορτές στο Νεστόριο, στην Αιανή, στη Βλάστη κ.λπ. – μπορούν να δώσουν ζωή στους ορεινούς οικισμούς, αρκεί να υπάρχει επικοινωνία ανάμεσα στους κατασκηνωτές και στους κατοίκους.

Έχοντας παρακολουθήσει διάφορα συνέδρια με διαφορετικό περιεχόμενο, θα μπορούσα να αναφέρω ένα από αυτά στην ανατολική Αττική το 2000. Εκεί, προτάθηκε η δημιουργία δομών «υγιεινιστικού τουρισμού», λαμβανομένου υπόψη του εύκρατου κλίματος της ανατολικής Αττικής.

Στην περίπτωση του Ταϋγέτου θα μπορούσε να γίνει κάτι ανάλογο: Οι δομές αυτές δεν θα είναι θεραπευτικές με την κλασική έννοια, αλλά και δεν θα προσομοιώνουν οίκους ευγηρίας. Απλώς θα παρέχουν υπηρεσίες ευζωίας και ευεξίας στους φιλοξενούμενους, θα τους επιτρέπουν να απεξαρτηθούν από βλαβερές συνήθειες και να ζουν υπό τη σκέπη γιατρών και άλλων ανθρώπων οικείων με θέματα υγιεινής διατροφής και άσκησης.

Καλλιτεχνικά δρώμενα στο βουνό

Η πραγματοποίηση καλλιτεχνικών δρώμενων στο βουνό έχει μια μεγάλη δυναμική. Δεν εννοούμε εδώ μόνο συναυλίες, που κατά κανόνα έρχονται και παρέρχονται, που συγκεντρώνουν ένα πλήθος από τις κοντινές πόλεις και μετά διαλύονται. Εννοούμε δρώμενα λογοτεχνίας, ποίησης, φωτογραφίας, ζωγραφικής, χορού, αφήγησης, ταινιών βίντεο, ακόμη και εβδομάδων κινηματογράφου, που μπορούν σχετικά εύκολα να διοργανωθούν – αρκεί να υπάρξουν η ανάλογη βούληση και ο αριθμός των ενδιαφερομένων.

Στους ορεινούς όγκους είναι εύκολο να πραγματοποιηθούν αθλητικά γεγονότα απευθυνόμενα σε όλες τις ηλικίες και φυσικά κάθε είδους. Το ζήτημα είναι η αρχή αυτών των γεγονότων, η οποία χρειάζεται μια εναρκτήρια «κρίσιμη μάζα». Ορισμένες άλλες δραστηριότητες, που μπορούν να αποτελέσουν σημεία ανάκαμψης του ορεινού χωριού:

1. Το sky watching: Η παρατήρηση του ουρανού διευκολύνεται από την έλλειψη φωτισμών στις ορεινές περιοχές. Αυτό αποτελεί μια «δυνάμει ατραξιόν», που μπορεί να οδηγήσει μέχρι και σε ερασιτεχνική τοπική παρακολούθηση του ουρανού με τηλεσκόπια.

2. Στοιχεία πολιτισμικά: Αναγνώριση εκκλησιών ή άλλων κτηρίων ως στοιχείων του δομημένου χώρου. Ταυτοποίηση υπό την έννοια της αναγνώρισης της προέλευσής τους και αναγνώριση των ιδιαίτερων στοιχείων που χαρακτηρίζουν το καθένα.

3. Η ιστορία του συγκεκριμένου χώρου μπορεί να δίνεται με ιστορικές αφηγήσεις, ει δυνατόν γραμμένες σε διάφορες επιφάνειες. Ο τουρισμός ή εκδρομισμός της εποχής μας είναι σε μεγάλο βαθμό γνωσιοθηρικός, τα γνωσιοθηρικά χάπενινγκ μπορούν να εισφέρουν στη σωστή δοσολογία πληροφοριών. Κι αυτή η δοσολογία δεν σημαίνει τη μετατροπή των εξορμήσεων σε σεμινάρια…

Υγιής ολιγοκαλλιέργεια

Ο πλουραλισμός του προϊόντος είναι οπωσδήποτε μια σημαντική διάσταση της πολιτικής ανάκαμψης – πράγμα που σημαίνει ότι η «μονοκαλλιέργεια» κάποιου είδους ή κάποιας δραστηριότητας πρέπει να αποφεύγεται.

Ουσιαστικά το ορεινό χωριό πρέπει να σταθεί στο επίπεδο μιας «υγιούς ολιγοκαλλιέργειας» αξιοποιώντας λίγες αλλά επικερδείς δράσεις. Μια από αυτές βέβαια είναι η (νομαδική) κτηνοτροφία και γενικά οι δραστηριότητες εκτροφής ενσταυλισμένων ζώων. Αυτές παρουσιάζουν συγκριτικό πλεονέκτημα ως προς την παραγωγή κρέατος, εκτός βέβαια αν το πλεονέκτημά τους έγκειται σε μια ειδική ποιότητα παραγωγής, δύσκολα αναπαράξιμη από άλλες περιοχές.

Η πώληση ειδών ντόπιας κατασκευής (χυλοπίτες, μαρμελάδες, γλυκά κουταλιού κ.λπ.) δίχως τη διαμεσολάβηση εμπόρων μπορεί επίσης να έχει συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με πεδινές περιοχές. Η πώληση ειδών επιτόπιας τέχνης, γκλίτσες, αγαλματίδια, ξυλόγλυπτα κ.λπ. μπορεί να δώσει έμπνευση και να αποφέρει πόρους στην περιοχή.

Γενικώς, να προτιμώνται τα είδη που έχουν υψηλή προστιθέμενη εγχώρια αξία, που βασίζονται κυρίως στην εγχώρια εργασία και στα εγχώρια υλικά.

Τα ξένα και τα δικά μας παραδείγματα

Πολλές φορές ανατρέχουμε σε ξένα παραδείγματα για να τεκμηριώσουμε την προοπτική ανόδου μιας ορεινής κοινωνίας. Στην πραγματικότητα διαθέτουμε παραδείγματα ελληνικά, υποδείγματα πρότυπων δράσεων που είχαν αποτέλεσμα την ανοδική πορεία ενός οικισμού. Ως τέτοιο αξίζει να αναφερθεί το παράδειγμα της Βλάστης του Νομού Κοζάνης. Σε επίσκεψη στο χωριό Βλάστη στις αρχές του 2000 διαπιστώθηκε ότι:

● Είχε περίπου 50 κατοίκους το καλοκαίρι και σχεδόν κανέναν τον χειμώνα.

● Είχε μόνο ένα ξενοδοχείο, που εξυπηρετούσε για 10-20 ημέρες τους εραστές ενός «ανταμώματος».

● Δεν είχε μανάβη αυτές τις λίγες ημέρες και το καφενείο σέρβιρε, πλην του καφέ, αποκλειστικά κρέας τηγανητό με ψωμί.

● Διέθετε ελάχιστες ταβέρνες, που λειτουργούσαν κυρίως το σαββατοκύριακο.

Η αφετηρία της αναπτυξιακής πορείας της Βλάστης ήταν η διοργάνωση ενός πολιτιστικού δρώμενου (Γιορτές της Γης), σε συνδυασμό με μια κατασκήνωση. Το γεγονός αυτό έφερε κόσμο, ο κόσμος επέβαλε τη δημιουργία και δεύτερου ξενοδοχείου και αρκετών καταστημάτων εστίασης ή αναψυχής, γρήγορα η περιοχή επέκτεινε χρονικά την «τουριστική σεζόν», αρκετά παλιά σπίτια ανακαινίσθηκαν, μπαρ άνοιξαν.

Το όλο αυτό αποτέλεσμα που δημιούργησε τη νέα Βλάστη «πάτησε» ουσιαστικά πάνω στα παλιά κτήρια της περιοχής που διακρίνονταν για την αρχιτεκτονική τους. Κυρίως όμως πάτησε πάνω στο γεγονός ότι η ανάπτυξη ενός τομέα συνεπιφέρει την ανάπτυξη των άλλων.

Επίλογος

Το μέλλον των ορεινών περιοχών είναι αόρατο και τα χωριά που μπορούν να σταθούν και να αποτελέσουν πρότυπα ανάπτυξης δεν είναι απεριόριστα. Όμως οι δράσεις που περιγράφουμε ενδεικτικά μπορούν να δώσουν μια νέα προοπτική. Το οδικό δίκτυο μπορεί να συμβάλει σ’ αυτήν και να φέρει τους κατοίκους της πόλης κοντά – ιδιαίτερα όσους διέπονται από τη νοσταλγία ή άλλη φυσιολατρική διάθεση.⁹

Αυτό δεν σημαίνει ότι οι δρόμοι γενικώς στους ορεινούς όγκους δεν πρέπει να αποφεύγονται, διότι προσβάλλουν την ορεινή φύση και αλλοιώνουν το τοπίο. Πρέπει επίσης να αποφεύγονται οι ανεμογεννήτριες που καταστρέφουν τη φύση με περιορισμένο ενεργειακό αποτέλεσμα, που απαξιώνουν και ευτελίζουν το τοπίο, που διώχνουν τους τουρίστες. Στην περίπτωση των ορεινών περιοχών πρέπει να γνωρίζουμε την άρρηκτη «εικαστική» συσχέτιση τουριστών (εγχώριων και ξένων) με το τοπίο.

Σημειώσεις

1. Φερνάντ Μπρωντέλ, «Η Μεσόγειος και ο Μεσογειακός Κόσμος την εποχή του Φιλίππου Β’ της Ισπανίας», μετάφραση Κλαίρη Μητσοτάκη, έκδοση Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1993

2. Γιώργου Ντούρου, «Το ορεινό ελλαδικό τοπίο ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης ανθρώπου – φύσης», από το συλλογικό έργο «Φύση και Οικολογία», εκδόσεις Στοχαστής – ΔΙΠΕ

3. Διαπίστωση της Καταστασιακής Διεθνούς το 1955

4. Ζαχαρίας Παπαντωνίου, «Τα ψηλά βουνά», εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1991

5. Γιάννη Σχίζα, «Ορεοποίηση της πανεπιστημιακής παιδείας», 22.10.2010

6. Γιάννη Σχίζα, «Το σχολείο των βουνών», «Αυγή», 5.10.19 http://oikologein.blogspot.com/2019/10/blog-post_5.html#more

7. «Τα φυτά του Ταϋγέτου – φωτογραφικός οδηγός», εκδόσεις Περιφέρεια Πελοποννήσου – Περιοδικό «Οικοτοπία», 2001

8. Στέφανου Σταμέλλου, «Στο δρόμο για την Πυθία», εκδόσεις Ζαχαρόπουλου, Αθήνα 2019

9. Γιάννη Σχίζα, «Τα βουνά του κόσμου», εκδόσεις Οικοτοπία, 2004

* Ο Γιάννης Σχίζας είναι συγγραφέας. Το κείμενο αυτό είναι περίληψη εισήγησης σε ορεινή περιοχή της Καλαμάτας, 2019

Διαβάστε επίσης

Τα ελληνοτουρκικά στο «ράφι» των ΗΠΑ

Η ακροβασία του Μπάιντεν

Ενέργεια: Μέγιστη πολιτική αποτυχία η εξάρτηση της Ευρώπης απ’ τη Ρωσία