Με την αλλαγή του χρόνου, πολλές φορές η μνήμη υποτάσσεται στη νοσταλγία: που συχνά είναι δύναμη εξωραϊστική, δύναμη ανασχηματισμού και αναδόμησης του παρελθόντος, βολέματος στη σιγουριά του τετελεσμένου, μερικής φαντασίωσης ανεκπλήρωτων προσωπικών επιθυμιών, επιβεβαίωσης της υπεροχής του παρελθόντος «δικού μας κόσμου» έναντι του παρόντος.

Όμως η μνήμη μπορεί να είναι επίσης κριτική και ανατρεπτική, μπορεί να μας απελευθερώνει από τον κλοιό του παρόντος δείχνοντας την πιθανότητα αλλαγών και «υπερβάσεων» της ενεστώσας ζωής… Κάπως έτσι φαντάζομαι ότι θα μπορούσε και θα έπρεπε να λειτουργεί ένα συλλογικό ιστόρημα για τον αθηναϊκό χώρο, όπως αυτό που παρήγαγαν οι Καιροφύλλας και Φιλιππότης: το «Αθηναϊκό Ημερολόγιο»…

Στοιχεία ζωής «διατηρητέα» ή αντιθέτως άλλα, απωθητικά, περνάνε μέσα από τις σελίδες αυτού του «Ημερολογίου»… Αρχής γενομένης από ένα κείμενο για τις «Διακοπές των Αθηναίων», όπου σώζεται η δήλωση του λόγιου Εμμανουήλ Ροΐδη του 19ου αιώνα περί της ύπαρξης ειδυλλιακών χώρων παραθερισμού σε απόσταση μόλις 20 λεπτών (με τα πόδια παρακαλώ!) από την Ομόνοια.

Τότε που οι χρονοβόρες και ψυχοφθόρες μετακινήσεις μέσα από μαρτυρικές εθνικές οδούς ήταν αδιανόητες, τότε που ο μείζων αστικός και περιαστικός χώρος ήταν πραγματικά πολυλειτουργικός – και η Καισαριανή μπορούσε να φαντάζει ως «μια από τις ποιητικότερες εξοχές της Αθήνας»… Θα περάσουν πολλά χρόνια μετά την εισβολή του αυτοκινήτου στην αθηναϊκή ζωή και το βασικό διαφημιστικό σλόγκαν προς ανέστιους ή οικοπεδολάγνους («Οικόπεδα 5 λεπτά από την Ομόνοια») θα χρωματίσει όλη τη δεκαετία του 1960, για να γίνει στη συνέχεια ουτοπία, μετά φάρσα και μετά είδος σκωληκόβρωτο στη χωματερή της Ιστορίας…

Πάνω απ’ όλα η ησυχία…

Στην πρώτη μεταπολεμική περίοδο οι οικοπεδόφρονες άνοιγαν τον δρόμο για το σημερινό ξεχειλωμένο πολεοδομικό συγκρότημα, όμως η πόλη είχε ακόμη συνοχή. Τα σινεμά της περιοχής Ομονοίας, το «Αθηναϊκόν», η «Αλάσκα», το «Ροζικλαίρ», ενδιαιτήματα για λαϊκούς, μισολούμπεν και «σκασιάρχηδες» μαθητές, ίσως δεν ήταν παραδείσιοι χώροι, που έλεγε ο Πέτρος Μανταίος, πλην όμως θέσπιζαν μιαν οικειότητα και εντοπιότητα μάλλον αδιανόητη σήμερα…

Μέσα στις σελίδες του «Ημερολογίου» προβάλλει ένας κόσμος «πολύ της ησυχίας», που σε κάνει να σκέπτεσαι για τη μακρά – και κάθε άλλο παρά «τελειωμένη» – πορεία του ανθρώπου μέσα από επικοινωνιακούς καταιγισμούς, μέσα από ερεθίσματα όλο και πιο έντονα και διεγερτικά.

Το 1924 ο Κωστής Παλαμάς γράφει στην αγαπημένη του Ραχήλ για την Αθήνα της εποχής εκείνης: «Πολυκοσμία, πανσπερμία, βαρβαροκοσμία, αυτοκινητοκρατορία (!), χαλασμός κόσμου, ακαθαρσία, βρώμα». Και συνεχίζει εκθέτοντας ένα «μέγα γεγονός» της ζωής του: «Με κατάφεραν να βρεθώ μέσα σε ένα αυτοκίνητο στη Γλυφάδα, εξοχή της Φαληρικής ακτής, αν την έχεις ακουστά…».

Ακόμη όμως πιο «ησυχοκρατική» (!) περί του αστικού σχηματισμού άποψη είναι αυτή του Τίμου Μωραϊτίνη, που με αφορμή την πρώτη επίσημη εκπομπή ραδιοφώνου το 1938 εκφράζει την απαισιοδοξία του υποστηρίζοντας ότι ο κόσμος θα χάσει την ησυχία του…

«Λόντρα, Παρίσι, Νιου Γιορκ, Βουδαπέστη, Βιέννη / Μπρος στην Αθήνα καμιά σας, καμιά σας δεν βγαίνει» δήλωνε τραγουδιστικά το αυτάρεσκο πνεύμα του Μεσοπολέμου, όμως η Αθήνα βίωνε εγγενείς αδυναμίες αλλά και «πληγές» – π.χ. των ρεμάτων, μάλιστα, των οποίων η αναβίωση ή διατήρηση ζητείται απελπισμένα σήμερα και τα οποία τότε έσπευδαν να μπαζώσουν…

Λάσπη τον χειμώνα και σκόνη το καλοκαίρι ήταν κυρίαρχες καταστάσεις στην πρωτεύουσα του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, όμως στο δεύτερο μισό το νέο μοντέρνο πνεύμα αναλάμβανε τον εξωραϊσμό του χώρου. Κατεξοχήν εκφραστής αυτού του πνεύματος ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ο πρεσβύτερος, και άντε να εξηγήσεις στη σημερινή νεολαία ότι ο εκσυγχρονισμός το πάλαι ποτέ «πήγαινε σετ» με τις χριστοπαναγίες του πρωθυπουργού προς τα κορυφαία στελέχη της κυβέρνησης, κατά πώς υπαινίσσεται ο δημοσιογράφος Κ. Σαρδέλης…

Εξαντρίκ διαγωνισμοί

Η Αθήνα είχε οικειότητα, αλλά δεν ήταν ελευθεριάζουσα όπως η σημερινή. Απόδειξη ότι υπό το κράτος της σεμνοτυφίας γίνονταν στον Μεσοπόλεμο διαγωνισμοί για την ανάδειξη της ωραιότερης γάμπας (!) – των υπολοίπων σωματικών εξαρτημάτων μη λαμβανομένων υπόψη… Απόδειξη του ότι κάποτε κυκλοφορούσαν μέχρι και «οδηγοί καλής συμπεριφοράς» με συστάσεις επί παντός κοινωνικού ζητήματος, κομμένες και ραμμένες στο πνεύμα του κομφορμισμού της παλιάς εποχής. Ανθολογούμε από το «Ημερολόγιο» ορισμένα άρθρα από τους οδηγούς αυτούς:

● Μια κυρία που θέλει να σεβασθεί τον συνοδό της δεν σηκώνεται να χορεύει όλην την ώραν με τον οιονδήποτε…

● Αποφεύγετε όταν συνοδεύετε μιαν κυρίαν να παρατηρείτε άλλας κυρίας ή πολύ περισσότερον να κάνετε κόρτε γύρω σας…

Ο Χρήστος Πυρπάσος γράφει για την περίφημη κάποτε «μάντρα» του Αττίκ, διάσημο κέντρο του Μεσοπολέμου, όπου τα λιτά «σόου» διανθίζονταν με διάφορους διαγωνισμούς – ποιημάτων, ανεκδότων κ.λπ. Ο ίδιος «καμαρώνει» (απολύτως δικαιολογημένα!) για τη βραβευμένη απάντησή του στο ερώτημα: «Ποιο βραβείο θα δίνατε στην πιο άσχημη γυναίκα;». Και η γαλλοπρεπής απάντηση του Πυρπάσου: Το βραβείο Νό-μπελ (No-belle)!

Μια φορά κι έναν καιρό τα επί μέρους στοιχεία που συνέθεταν την όλη κατάσταση δεν ήταν εκ προοιμίου καλύτερα ή χειρότερα από τα σημερινά… Αρκετά δε από αυτά, μέσα από κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες, επιδέχονται εμφύτευση στις δομές του παρόντος…

* Ο Γιάννης Σχίζας είναι συγγραφέας

Διαβάστε επίσης:

«Ο αδελφός μου ο Αμαντέους» του Μηνά Βιντιάδη ταξιδεύει στην Πάτρα

Adan Canto: Πέθανε στα 42 του ο ηθοποιός

Ο Ταραβήρας θυμάται την περίοδο που ο Λάνθιμος έπαιζε μπάσκετ – Οι μνήμες από τη γειτονιά στο Παγκράτι (Photo)