Πέτρος Θ. Πιζάνιας

Η Ελληνική Επανάσταση

1821-1830

Εκδόσεις: Εστία

Σελ.: 272

Ένα από τα σημαντικά οφέλη της επετείου των 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης είναι η δημόσια συζήτηση που επανέφερε με συστηματικότερο και απαιτητικότερο τρόπο στο προσκήνιο προβληματισμούς σχετικούς με τους μύθους και τις αλήθειες της, τις γνωστές και άγνωστες πτυχές της, τα ζητήματα της εθνικής μας ταυτότητας και την ανάγκη του αυτοπροσδιορισμού μας μέσα σε ένα εντελώς νέο πλαίσιο, αποδεσμευμένο από το ακλόνητο εθνικό αφήγημα αλλά και τις διάφορες ιδεολογικές προκαταλήψεις.

Όπως ήταν αναμενόμενο, η εκδοτική δραστηριότητα γύρω από το 1821 είναι έντονη και το καλό επίσης είναι ότι εμφανίστηκαν στο προσκήνιο και δοκιμάζονται νέες απόψεις πολύ σημαντικών εγχώριων ιστορικών. Πολλές από αυτές υπήρξαν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες και διαφωτιστικές, ενώ σε γενικές γραμμές ακούγονται ελεύθερα και δίχως τις γνωστές προκαταλήψεις σύγχρονες προσεγγίσεις μέσα στο γενικότερο πλαίσιο του εθνικού στοχασμού. Όλη αυτή η πνευματική κινητικότητα δεν έχει ως αυτοσκοπό τον αναθεωρητισμό αλλά επιδιώκει να καταστήσει γνωστές όλες εκείνες τις όψεις της νεωτερικότητας που προχωρούν πέραν των εθνικών ρομαντικών ιστορικών αφηγημάτων.

Το δίχως άλλο, το βιβλίο του Πέτρου Θ. Πιζάνια είναι ένα από τα σημαντικότερα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά με την Ελληνική Επανάσταση. Και όχι γιατί μπορεί να συμφωνεί ή να διαφωνεί κανείς με τις απόψεις ή τις θέσεις και θεάσεις του συγγραφέα, όσο γιατί αποτελεί τεκμήριο σοβαρής επιστημονικής προσέγγισης, η οποία θέτει με απόλυτη επάρκεια διάφορα ζητήματα – από σοβαρότερα έως λιγότερα σημαντικά – με τρόπο τέτοιον ώστε να δίνει στον αναγνώστη τη μεγάλη ευκαιρία να σκεφτεί και όχι να ταυτιστεί, να προβληματιστεί και όχι να ταχθεί, να αναζητήσει μέσα από την ανάγνωσή του τον δικό του εθνικό πατριωτικό αυτοπροσδιορισμό. Το μεγάλο προσόν αυτού του βιβλίου, εκτός του ότι είναι καλογραμμένο και διαβάζεται σαν μια ευχάριστη μυθιστορία δίχως να χάνει την επιστημοσύνη, την αυστηρότητα και ακρίβεια των λεγομένων του. όπως απαιτείται από μια ιστορική μελέτη, είναι ότι σε τοποθετεί μέσα σε ένα πλαίσιο αναστοχαστικού προβληματισμού αφήνοντας όλα εκείνα τα περιθώρια στον αναγνώστη προκειμένου να επανεξετάσει, σύμφωνα με τις δυνατότητές του, το εθνικό αφήγημα.

Με το «καλημέρα», ο συγγραφέας αναδεικνύει ένα βασικό σύμπτωμα παρεξήγησης, διαστρέβλωσης και παρερμηνείας όπου ο ορισμός του έθνους – κράτους «ταυτίζει την εθνική ιδεολογία με τον εθνικισμό, και τον πατριωτισμό με κάτι ερεβώδες». Κλειδί για την κατανόηση των θέσεων του συγγραφέα είναι ότι μπορεί διάφοροι πληθυσμοί να αντιλαμβάνονται τον κόσμο μέσα από μια σειρά κοινών αξιών και εθίμων αλλά με την προϋπόθεση ότι όλα αυτά τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά αποκτούν υπόσταση μόνον όταν ενεργοποιούνται μέσα από μια ενιαία ιστορική αναφορά: αν δηλαδή οι πληθυσμοί αυτοί συνειδητοποιούν ότι διαθέτουν κοινή ιστορική προέλευση στον χώρο και τον χρόνο.

Η ελληνική αρχαιότητα σταματά με την πολιτική της έκπτωση μετά την κατάκτηση του ελλαδικού χώρου από τους Μακεδόνες κι έπειτα από τους Ρωμαίους, και παρά το γεγονός ότι ο «αρχαίος ελληνικός πολιτισμός επιβίωσε μέσα από τον ελληνιστικό και ρωμαϊκό, ωστόσο, δεν αναπαραγόταν καθαυτός από προσίδιες κοινωνικές δομές, επειδή οι δομές αυτές είχαν εξαλειφθεί οριστικά και αμετάκλητα». Κατόπιν, ο αρχαίος ελληνισμός δέχτηκε τη χριστιανική επιρροή και, παρά το γεγονός ότι η νέα θρησκεία χρησιμοποίησε ως μέσον διάδοσής της την ελληνική γλώσσα ενστερνιζόμενη και μια σειρά άλλων αρχαιοελληνικών στοιχείων, η αρχαιότητα υπήρξε ιδεολογικός αντίπαλος της νέας θρησκείας καθώς ταυτίστηκε με την ειδωλολατρία.

Τα σύγχρονα έθνη συγκροτούνται σύμφωνα με τις επιταγές της νεωτερικότητας, από πολιτικές κοινότητες και όχι από φυλετικές ομάδες. Πρόκειται για μια νέα θεώρηση η οποία απορρίπτει κάθε ρομαντική ιστορική ερμηνεία που θέλει παλιές εθνότητες να ξυπνούν στον σύγχρονο κόσμο ύστερα από μια περίοδο ιστορικής απόσυρσης.

Για τον Πιζάνια, οι Έλληνες επανέρχονται δειλά στο ιστορικό προσκήνιο «ως ιδεολογικά πολιτικά σύμβολα» (οι λέξεις έχουν τη σημασία τους) μέσα από τα γραπτά του Πλήθωνα Γεμιστού και άλλων αριστοκρατών ουμανιστών διανοουμένων του Βυζαντίου που διέφυγαν στη Δύση κατά τον 14ο και 15ο αιώνα. Παρά το ότι ο συγγραφέας δεν συμμερίζεται την άποψη ενός ενιαίου και αδιάσπαστου εθνικού αφηγήματος, δεν παραγνωρίζει τον βασικό ρόλο που έπαιξε η αρχαιότητα στις πολυεθνικές αυτοκρατορίες διατηρώντας ζωντανή τη διαχρονική συνείδηση του ελληνισμού.

Όλα τα έθνη αρέσκονται να οικοδομούν την εθνική τους συνείδηση επιμηκύνοντας το παρελθόν τους σε εθνικές ιστορίες που συγκροτούνται από συνεκτικές αφηγήσεις, επιβεβαιώνοντας την αδιαίρετη εικόνα του έθνους διαμέσου των αιώνων. Το ελληνικό εθνικό αφήγημα, επεξεργασμένο από τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο, έχει ως κεντρική άποψη την αδιάλειπτη ιστορική συνέχιση του Έθνους από την Αρχαία Ελλάδα έως τις μέρες μας. Με αυτή τη θέαση, η κυρίαρχη εθνική αφήγηση περιγράφει τα γεγονότα που έλαβαν χώρα στην περίοδο 1821-1830 ως «Παλιγγενεσία» ενός προϋπάρχοντος έθνους.

Μέσα σε αυτό το γενικότερο πλαίσιο όπου ο συγγραφέας απορρίπτει τον όρο «εθνική παλιγγενεσία», φιλοτεχνείται το εγκώμιο μιας συναρπαστικής επανάστασης όπου η Φιλική Εταιρεία επανεξετάζεται μέσα στο γενικότερο κλίμα της ευρωπαϊκής πραγματικότητας και των εξαιρετικά πολύπλοκων διεθνών σχέσεων, συσχετισμών δυνάμεων και όλων εκείνων των απροβλέπτων παραγόντων που αλλάζουν όλα τα δεδομένα και κάνουν το αδύνατο, δυνατό.

Η Ελληνική Επανάσταση, ωστόσο, είναι το αποτέλεσμα της επινόησης της ιστορικής ταυτότητας των Ελλήνων, καθώς δεν υπήρχε ανάμεσα στους κατά τόπους εξεγερμένους οπλαρχηγούς και τους άλλους ηγέτες της επανάστασης η παραμικρή ταύτιση ή αίσθηση «εθνικής συνείδησης», στο όνομα της όποιας πήραν τα όπλα. Η πολιτική ιδεολογία του Νεοελληνικού Διαφωτισμού συνοψίζεται στην «Ελληνική Νομαρχία» και δεν είναι άλλη από αυτήν που προέκυψε από τη δράση των διαφωτιστών διανοούμενων και τη Φιλική Εταιρεία μέχρι τα τοπικά πολιτεύματα, την Εθνική Διοίκηση, την πρώτη Εθνοσυνέλευση και τη σύνταξη του «Προσωρινού Πολιτεύματος της Ελλάδος».

Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει το ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία θεωρείται ως μια συνέχεια της βυζαντινής αυτοκρατορικής παράδοσης – ιδιαίτερα στο κομμάτι που περιλαμβάνει την ανατολική Μεσόγειο. Θα έλεγε κανείς παρακολουθώντας τα ελληνοτουρκικά ότι αυτή η θεώρηση αποκτά ακόμα ιδιαίτερη αξία ως προς τη σημασία της για να κατανοήσει συνολικότερα τις αξιώσεις που προβάλλει ο νέο-οθωμανικός επεκτατισμός στη συγκεκριμένη περιοχή.

Στη διάδοχη κατάσταση του περάσματος από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία στην Οθωμανική, η μοναδική ηγετική ομάδα της οποίας οι δομές έμειναν σχεδόν ανέπαφες είναι αυτή του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, η οποία οργανώθηκε εκ νέου μέσα από μια σειρά προνομίων που παραχώρησε στον πατριάρχη ο Μωάμεθ ο Πορθητής. Στο Πατριαρχείο, λοιπόν, ανατέθηκε ο ρόλος της περιφρούρησης της οθωμανικής κυριαρχίας στους ανατολικούς ορθόδοξους λαούς, δημιουργώντας μια εκκλησιαστική υπόδουλη αριστοκρατία, η οποία έχαιρε προνομιών μαζί με τους Φαναριώτες, που είχαν στη φροντίδα τους την τήρηση της υποτέλειας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Και οι δυο αυτές προνομιούχες τάξεις αντιτάχθηκαν σθεναρά στην ιδέα της ανάδυσης του νέου ελληνισμού και κάθε ιδέας του Διαφωτισμού που θα προσέδιδε στην ονομασία «Έλληνας» έναν στοιχειώδη εθνικό αυτοπροσδιορισμό.

«Η Ελληνική Επανάσταση 1821 – 1830», χωρισμένη σε έξη ξεχωριστές και αλληλοσυνδεόμενες ενότητες, αποτελεί ένα βιβλίο το οποίο συμβάλλει στην επανεξέταση του εθνικού μας αφηγήματος στην εθνική μας αυτογνωσία, στο χτίσιμο ενός εθνικού χαρακτήρα που ξέρει πού πατά και πού πηγαίνει.

Διαβάστε επίσης:

Βιβλία που σκέφτονται, αναγνώστες που μαθαίνουν

All Star Γκαλά Βέρντι: Η κορυφαία σοπράνο Άννα Νετρέμπκο στο Καλλιμάρμαρο

«Εθνικό Ντεφιλέ» του Παντελή Φλατσούση