Το Παιχνίδι του Καλαμαριού (Squid Game) του Netflix αποτελεί αδιαμφισβήτητα κάτι πολύ παραπάνω από μια επιτυχημένη σειρά: Είναι ένα φαινόμενο.

Ξεπερνώντας ταχύτατα την επιτυχία του Game of Thrones, η νοτιοκορεατική σειρά του Χουάνγκ Ντονγκ-χιουκ (Hwang Dong-hyuk) μέσα σε τέσσερις εβδομάδες προβλήθηκε σε περισσότερα από 142 εκατομμύρια νοικοκυριά, ενώ στο YouTube έχουν αναρτηθεί περισσότερα από 131.000 βίντεο με σχετικό περιεχόμενο, τα οποία αθροιστικά έχουν συγκεντρώσει πάνω από 17 δισεκατομμύρια προβολές!

Η αδιαμφησβήτητη βιαιότητά του και η προέλευσή του από τη Νότια Κορέα – της οποίας η πολιτιστική βιομηχανία έχει αποκτήσει παγκόσμιο βεληνεκές, ίσως λόγω της μίξης οικείου και ανοίκειου, δηλαδή δυτικής και νοτιοανατολικο-ασιατικής κουλτούρας – μπορούν να προσφέρουν κάποιες πρώτες, εντελώς μερικές και ανεπαρκείς ενδείξεις για τα αίτια της επιτυχίας της σειράς. Σε καμία περίπτωση όμως δεν μπορούν να εξηγήσουν πώς ένα τόσο «στριφνό» περιεχόμενο άγγιξε μια παγκοσμίως ευαίσθητη «χορδή», με αποτέλεσμα να αναχθεί από ένα ακόμη πολιτιστικό προϊόν σε φαινόμενο.

Προσπαθώντας να αποκωδικοποιήσουμε τα πολλαπλά νοήματα και να προσεγγίσουμε από διαφορετικές πλευρές το Squid Game, συνομιλήσαμε με την Ιωάννα Βώβου, Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου.

Ξεκινήσαμε προσπαθώντας πρώτα απ’ όλα να ορίσουμε το πλαίσιο: Ποιες είναι οι βασικές παράμετροι της επιτυχίας του Squid Game, και σε ποιον βαθμό συνδέεται η επιτυχία αυτή με την ευρύτερη απήχηση της πλατφόρμας του Netflix;

«Τις τελευταίες δεκαετίες», μας λέει η κα Βώβου, «βρισκόμαστε μπροστά στο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης της κουλτούρας των fans, και αυτό σχετίζεται και με την ανάπτυξη streaming πλατφορμών όπως το Netflix. Και είναι ενδιαφέρον να δούμε ότι το φαινόμενο αυτό δεν τίθεται με όρους ‘’πολιτισμικού ιμπεριαλισμού’’, καθώς βλέπουμε και άλλες παραγωγές (πέραν των αγγλόφωνων) να σημειώνουν επιτυχία, όπως νοτιοκορεάτικες – στην περίπτωση του Squid Game, ισπανόφωνες ή και ιταλικές. Υπάρχει λοιπόν μια διαπολιτισμική τάση, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι και ο ‘’αμερικανοκεντρισμός’’ δεν παραμένει υπαρκτός: Δεν αναιρεί η μία τάση την άλλη, αλλά συνυπάρχουν. Δημιουργείται λοιπόν κάτι διαπολιτισμικό, που έχει να κάνει και με τις πλατφόρμες και με τις κοινότητες των fans. Αυτό είναι το πλαίσιο.»

Αναδεικνύοντας την πολλαπλότητα των αναγνώσεων, όχι μόνο μεταξύ διαφορετικών κοινοτήτων αλλά και στο πλαίσιο της ίδιας κοινότητας, η κ. Βώβου σημειώνει: «Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι, συζητώντας με φοιτητές και με νεαρότερα άτομα, εφήβους δηλαδή, προκύπτει πως αυτό που εμάς ή κάποιους μεγαλύτερους τους σοκάρει, δηλαδή η βία και η ωμότητα, δεν είναι το μείζον διακύβευμα. Πάλι λοιπόν έχουμε διαφορετικές αναγνώσεις, ακόμα και σε μια εντοπιότητα.

»Σε μία συνέντευξή του ο δημιουργός της σειράς είχε πει ότι είχε το concept εδώ και 10-11 χρόνια, όμως μόλις τώρα κατάφερε να το υλοποιήσει. Συζητώντας για αυτό με τους φοιτητές μου στο Πάντειο, αρκετοί είπαν ότι φαίνεται ήδη λίγο παλιό, ξεπερασμένο. Είναι λοιπόν πολύ ενδιαφέρον ότι αυτό που έχει σοκάρει μια μερίδα κοινού, θεωρείται ήδη ξεπερασμένο από το νεότερο κοινό ως αισθητική και ως αντίληψη. Κάτι που σημαίνει ότι είμαστε σε ένα ολισθαίνον τοπίο.

«Η μυθοπλασία θέτει το ερώτημα, ”τι θα συνέβαινε αν…”»

«Συγκεκριμένα για το Παιχνίδι του Καλαμαριού», λέει η κα Βώβου, «είναι πολύ ενδιαφέρον να το δούμε σε μία διαμεσική προοπτική από την άποψη ότι πρόκειται για μια μυθοπλασία, ένα fiction, που ενσωματώνει όμως στοιχεία που μας είναι γνώριμα, οικεία και ‘’μας μιλάνε’’. Έχει λοιπόν στοιχεία video game, όπως και στοιχεία reality όπως η διαρκής παρακολούθηση. Κείμενα που ‘’γράφουν’’ στο συλλογικό φαντασιακό, τα οποία ανασυνθέτει σε ένα διαφορετικό επίπεδο.

»Αυτό που είναι επίσης ενδιαφέρον, είναι ότι η μυθοπλασία θέτει το ερώτημα, ‘’τι θα συνέβαινε αν’’. Εν προκειμένω, τι θα συνέβαινε αν έτσι παίζονταν τα παιχνίδια. Στο squid game υπάρχει μια κουλτούρα μεταστροφής, μεταμόρφωσης. Μια κουλτούρα πειράγματος, αν θέλετε. Ότι δηλαδή σε ένα παιδικό παιχνίδι, το ‘’1-2-3 κόκκινο φως’’ ή ‘’αγαλματάκια ακούνητα, αμίλητα, αγέλαστα’’ στην ελληνική εκδοχή, που είναι συνδεδεμένο παραδοσιακά στο φαντασιακό με κάτι αγνό, ανώδυνο, χωρίς συνέπειες στην πραγματική ζωή, μέσα στο αφηγηματικό σύμπαν της σειράς οι συνέπειες είναι δραματικές.

»Έχουμε συνηθίσει ακόμα και στα reality επιβίωσης να υπάρχει ένας συμβολικός αποκλεισμός – ‘’βγαίνεις από το παιχνίδι’’ – ή ακόμα και η πείνα (σσ., όπως στο Survivor), κάτι που έχουμε ξαναδεί και σε άλλες παραγωγές, όπως το Hunger Games. Υπάρχει συμβολική εξόντωση, όπως και στα video games. Οι σκοτωμοί είναι οι σκοτωμοί των avatars», μας λέει η κα Βώβου. Στο Squid Game, η ποινή εξωθείται στα άκρα: Εκτέλεση.

Σημειώνουμε, ότι και σε ένα παλιό τηλεοπτικό παιχνίδι, τη «Ρώσικη Ρουλέτα», άνοιγε ξαφνικά μια τρύπα στο δάπεδο η οποία τραβούσε, «σκότωνε» συμβολικά, τον παίκτη. «Εδώ υπήρχε η συμβολική εξαφάνιση: Έφευγε ο παίκτης από το πλατό, αλλά όχι βεβαίως από τη ζωή», μας λέει η επίκουρη καθηγήτρια του Παντείου. «Μη ξεχνάμε όμως ότι και στο Παιχνίδι του Καλαμαριού είναι οι μυθοπλαστικοί ήρωες που εξοντώνονται και πεθαίνουν, όχι οι ηθοποιοί.»

Squid Game, κλόουν και παραμύθια

«Πιστεύω ότι η μεταστροφή που υπάρχει στο Παιχνίδι του Καλαμαριού, ότι δηλαδή παίρνουν κάτι το οποίο είναι στο συλλογικό φαντασιακό ανώδυνο, αγνό, ευχάριστο, και το μετατρέπουν σε κάτι ωμό, βίαιο, τελεσίδικο, από το οποίο δεν υπάρχει επιστροφή, δεν είναι κάτι καινούργιο. Με τη μόνη διαφορά ότι στο Squid Game, αυτό το concept αποτελεί τη μήτρα ολόκληρης της σειράς», λέει η Ιωάννα Βώβου.

Βλέπουμε λοιπόν στο Squid Game να γενικεύεται μια προσέγγιση σαν αυτή που συχνά επιφυλάσσεται για τους κλόουν, που από παιδικοί διασκεδαστές μετατρέπονται σε φονιάδες;

«Ακριβώς!», μας απαντά η επίκουρη καθηγήτρια του Παντείου, τονίζοντας ότι πρόκειται για μια πρακτική με παρελθόν: «Αν ανατρέξουμε στη μυθοπλαστική παράδοση ή στην παράδοση της διασκέδασης των πολιτιστικών προϊόντων, βρίσκουμε τέτοιες αναφορές και τέτοια ψήγματα. Τώρα είναι σαν αυτές οι μεταστροφές να ανασυντίθενται υπό πιο σύγχρονους όρους, που μιλάνε στα νεανικά κοινά – και όχι μόνο.»

Είναι όμως κάτι που συναντάμε και στα παιδικά παραμύθια:

«Και κάποια από τα παιδικά παραμύθια είναι πολύ-πολύ άγρια και πολύ-πολύ βίαια», μας λέει η κα Βώβου. Πράγματι, αρκεί κανείς να θυμηθεί τον λύκο που τρώει την κοκκινοσκουφίτσα (η οποία βγαίνει ζωντανή όταν… του κόβουν την κοιλιά) ή τη μάγισσα που καίγεται ζωντανή στον φούρνο. «Με άλλους όρους, και στο Squid Game υπάρχει η απόλαυση του θανάτου και του να είμαστε ωμοί – μέσα πάντα από το φίλτρο της μυθοπλασίας, που δίνει μια απόσταση ασφαλείας. Λειτουργεί δηλαδή ως δευτερογενής βιωματική εμπειρία που μας επιτρέπει να νιώσουμε κάποια συναισθήματα άγρια, ταπεινά ή σκοτεινά, χωρίς να δεχτούμε τις συνέπειες. Μπορεί να το επιτελεί ακόμα στο να βιώσουμε μια απόλαυση πολύ νοσηρή, με κάτι που αν το προκαλούσαμε στην πραγματική ζωή θα είχαμε συνέπειες. Αυτό μας επιτρέπει να νιώσουμε πώς θα ήταν, χωρίς να το κάνουμε στην πραγματικότητα. Αυτή είναι η αλήθεια της μυθοπλασίας.»

Νοσηρή απόλαυση

Η εξέλιξη της σειράς συνοδεύεται από μια διαρκή επαναδιαπραγμάτευση του νοήματος όλων όσων συμβαίνουν. Ενός πάγιου ερωτήματος, «γιατί συμβαίνουν όλα αυτά;». Η απάντηση ξεκινά από το υλικό κίνητρο (το χρηματικό έπαθλο), όμως σταδιακά εισάγονται και άλλα στοιχεία: Ακόμα και μια ένοχη, νοσηρή απόλαυση.

«Είναι αυτό που είχε μελετήσει υπό διαφορετικούς όρους ο Φίλιπ Ζιμπάρντο στο πείραμα της φυλακής Στάνφορντ», μας λέει ο κα Βώβου. «Εκεί ακριβώς φάνηκε ότι η ενσωμάτωση των κανόνων και η υλοποίησή τους με υπερβάλλοντα ζήλο, που οδηγεί στην άντληση απόλαυσης από τον πόνο του άλλου, έχει ένα ψυχολογικό και ανθρωπολογικό υπόβαθρο. Η απόλαυση από τον πόνο του άλλου είναι κάτι το οποίο επίσης δεν είναι εντελώς καινοφανές. Το βλέπουμε σε συμβολικό επίπεδο σε ό,τι συμβαίνει στη σφαίρα των Social Media, με το hate speech, την κουλτούρα της ακύρωσης κλπ».

Πατώντας επί πτωμάτων: Το σύμπαν του σύγχρονου καπιταλισμού

Ο Χουάνγκ Ντονγκ-χιουκ, δημιουργός της σειράς, έχει δηλώσει ότι το Squid Game αποτελεί μια κριτική στο σύγχρονο καπιταλιστικό σύμπαν – και με βιωματικά στοιχεία, καθώς και ο ίδιος είχε κάποτε υπερχρεωθεί. Δεν είναι τυχαίο ότι οι ανταγωνιζόμενοι παίκτες πατούν, κυριολεκτικά, επί πτωμάτων. Αναρωτιόμαστε όμως αν το σύμπαν του Παιχνιδιού του Καλαμαριού αποτελεί και μια κριτική στις σύγχρονες αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες και την παγιωμένη αίσθηση του ΤΙΝΑ (There Is No Alternative), αφού οι παίκτες μπορούν να δραπετεύσουν από το θανατηφόρο παιχνίδι (spoiler alert – και το επιχειρούν άπαξ), ακολούθως όμως επιστρέφουν.

«Αν υπάρχει μια τέτοια αλληγορία, θα έλεγα ότι αυτή έχει να κάνει με τον κυνισμό», μας λέει η κα Βώβου. «Με μία μεταστροφή, δηλαδή, των real politics. Ότι το ιδεώδες της δημοκρατίας τώρα παρουσιάζεται στην κυνική του εκδοχή. Κατά τα λοιπά, το ότι υπάρχει το εργαλείο της πλειοψηφικής διεξόδου αλλά δεν χρησιμοποιείται, αυτό λέει πολλά για τη δυσκολία να βγεις εκτός συστήματος, είτε αυτό αφορά δημοκρατικές διαδικασίες είτε κοινωνικές συμβάσεις. Μπορεί να θεωρηθεί και ως οντολογικό ερώτημα, καθώς ζυγίζεις το τίμημα. Και το τίμημα να εκτελεστείς, δεν θεωρείται τελικά τόσο υψηλό. Είναι ένα στοιχείο απογυμνωτικό.»

Στολές, συνωμοτικότητα και το «αίτημα της διαφάνειας»

Οι στολές, η συνωμοτικότητα, ακόμα και η δράση σε υπόγεια (πολλές φορές) και σκοτεινά τοπία, αποτελούν άραγε ένα κοινό «μοτίβο επιτυχίας» που συνδέει το Παιχνίδι του Καλαμαριού με άλλες επιτυχημένες παραγωγές, όπως το La Casa de Papel;

 «Η ομαδικότητα, η συνομωσία κλπ, μάς θυμίζουν τα σύμπαντα των video games», μάς λέει η επίκουρη καθηγήτρια του Παντείου. «Είναι ένας κώδικας που ‘’μιλάει’’ και γίνεται μια σύνδεση. Υπάρχει ένας κοινός πυρήνας. Υπάρχει επίσης το αίτημα της διαφάνειας: Η αίσθηση δηλαδή κάτι μας κρύβουν, πάντα, παντού. Αυτή η αμφισβήτηση, η απαίτηση της διαφάνειας, έρχεται να αναπαρασταθεί συμβολικά μέσα από το ποιος κρύβεται πίσω από την μάσκα. Υπάρχει λοιπόν μια σύνδεση ως προς την αίσθηση ότι τα πράγματα δεν είναι έτσι όπως φαίνονται, ότι κάτι μας κρύβουν. Ότι δεν ξέρουμε ποια είναι η αλήθεια και ποιο το ψέμα. Αποτελεί μια αμφισβήτηση της αλήθειας και απώλεια εμπιστοσύνης στα κοινά που προέρχεται από αλλεπάλληλες διεθνείς κρίσεις – οικονομίας, θεσμών, αξιών. Στη σύγχρονη κοινωνία θεωρούμε ότι κάτι πάντα μας κρύβεται.»

Είναι επικίνδυνη η βία;

Στο τέλος, θέτουμε το ερώτημα που κατά καιρούς επανέρχεται στο δημόσιο λόγο – και πυροδότησε εκ νέου συζητήσεις με αφορμή το Squid Game. Είναι επικίνδυνη η βία;

«Είναι και δεν είναι», μάς λέει η Ιωάννα Βώβου. «Για να είναι επικίνδυνη, χρειάζονται και άλλοι παράγοντες. Χρειάζεται να δούμε πώς θα περιβληθεί η βίαιη σειρά ή το βίαιο video game. Δεν θα πω ότι επιτελεί τη λειτουργία της κάθαρσης οπότε ο θεατής δεν θα επηρεαστεί, αλλά ότι χρειάζονται και άλλα ερεθίσματα και μία παιδεία – είναι πολύ σημαντικό αυτό – στο λόγο τον Μέσων.»

Θυμίζουμε ότι η συζήτηση περί βίας είχε ανοίξει ξανά πριν περίπου δύο χρόνια, με την ταινία Joker και την εισβολή, τότε, αστυνομικών σε κινηματογραφική αίθουσα, για να απομακρύνουν ανήλικους θεατές. Τελικά, είναι δυνατόν ή, πολύ περισσότερο, αποδοτικό, να κρύβουμε «κάτω από το χαλί» τις αναπαραστάσεις κοινωνικών ζητημάτων στα προϊόντα της μαζικής κουλτούρας;

Με την κα Βώβου συμφωνούμε ότι δεν πρέπει να κρύβουμε τα ζητήματα «κάτω από το χαλί». «Δεν γίνεται να τις απαγορεύσουμε (σσ., αυτές τις δημιουργίες) και δεν ξέρω αν θα ήταν και καλό», μας λέει η επίκουρη καθηγήτρια του Παντείου. «Από τη στιγμή που υπάρχει, δεν βοηθάει το να πούμε ‘’είναι βίαιο, trash, μην το βλέπετe’’. Ο Henry Jenkins είχε γράψει ότι σε μια κυνηγετική κοινωνία τα παιδιά παίζουν με τόξα και σαΐτες. Σε μια κοινωνία της πληροφορίας τα παιδιά παίζουν με την πληροφορία. Αυτό δεν πρόκειται να το γυρίσουμε πίσω. Οπότε χρειάζεται να το πλαισιώσουμε.»

Διαβάστε επίσης:
Πατρίτσια Ρεζιάνι: Η ιστορία της «μαύρης χήρας» του Μαουρίτσιο Γκούτσι – Πώς έδωσε εντολή να τον δολοφονήσουν (Video/Photos)

Παγκόσμια Ημέρα εξάλειψης της βίας κατά των γυναικών: Nα μην χαθεί άλλος χρόνος

Σούλι: «Έσπασε η κατάρα» του Αλή-Πασά – Ξανακάπνισε η καμινάδα στο Τζαβελαίικο (Photos/Video)