Υπάρχει μια παροιμία που κάνει λόγο για τους «βασιλικότερους του βασιλέως» και στην περίπτωσή μας, τέτοιοι αποδείχτηκαν οι δικτάτορες αρκετών κομμουνιστικών καθεστώτων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης όταν η πρώην κραταιά κεντρική δικτατορία της Σοβιετικής Ένωσης άρχισε να δείχνει απροθυμία να εξακολουθεί να «υπερασπίζεται» το διεθνιστικό της καθήκον απέναντί τους με τον παραδοσιακό τρόπο.

Οι ηγεσίες των υποτελών χωρών καθυστέρησαν να συνειδητοποιήσουν ότι το σοβιετικό μοντέλο διακυβέρνησης έπαψε να είναι λειτουργικό. Η ΕΣΣΔ δεν μπορούσε πλέον να υπερασπίζεται τα δικτατορικά καθεστώτα της αυτοκρατορίας της. Ωστόσο, διάφοροι βολεμένοι δικτάτορες αρνούνταν πεισματικά να το δεχτούν. Δεν το έβαζε ο νους τους ότι η βασιλεία τους είχε τελικά ημερομηνία λήξεως.

Οι ηγέτες – μαριονέτες είχαν συνηθίσει να παίρνουν εντολές και υλική στήριξη από τη Μόσχα και άρχισαν να αισθάνονται άβολα όταν το καθεστώς χαλάρωσε εντυπωσιακά τα δεσμά παραχωρώντας στις χώρες – δορυφόρους ελευθερία κινήσεων και αυτοδιάθεση.

Μια σειρά θλιβερών ηγετών δεν μπορούσαν να διαχειριστούν αυτές τις ελευθερίες καθώς δεν διέθεταν καμιά νομιμοποίηση από τους λαούς που κυβερνούσαν ως τύραννοι. Έτσι, ηγέτες όπως ο Ζίβκοφ, ο Χούζακ, ο Χόνεκερ αρνούνταν να συνειδητοποιήσουν ότι τα ψωμιά τους τέλειωσαν, πως το σοσιαλιστικό μοντέλο έπνεε τα λοίσθια, ότι οι κοινωνίες – γκουλάγκ που κυβερνούσαν δεν θα άντεχαν άλλο.

Από τη μεριά του ο Τσαουσέσκου, που διατηρούσε στενούς δεσμούς και με ελληνικούς «ευρωκομμουνιστικούς» κύκλους, επέδειξε μεγαλύτερη άνεση με τη σοβιετική αποδέσμευση. Ωστόσο, ο ίδιος έμενε προσηλωμένος σταθερά στο ιδεολογικό μοντέλο του 1950, έχοντας μάλιστα «φιλοτεχνήσει» μια από τις απεχθέστερες κομμουνιστικές δικτατορίες, ένα καθεστώς ιδιαίτερα σκληρό και απάνθρωπο.

Ήταν φανερό πλέον στον στενό ηγετικό σοβιετικό πυρήνα ότι αυτή η κατάσταση έφτασε στα όριά της. Έτσι, το Κρεμλίνο έπαψε να ενδιαφέρεται για τους πρόθυμους λακέδες του που τσακίζονταν να πραγματοποιούν τα θελήματά του. Τα πράγματα, ωστόσο, άλλαξαν εντυπωσιακά από τη στιγμή που ανέλαβε τα ηνία της ΕΣΣΔ ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ!

Ο τελευταίος ηγέτης της σοβιετικής αυτοκρατορίας είχε να διαχειριστεί την πλέον άχαρη δουλειά: να αποσυναρμολογήσει το αποικιοκρατικό σοβιετικό καθεστώς με τις λιγότερο δυσάρεστες συνέπειες. Ο Γκορμπατσόφ, ως μια ειρωνεία της Ιστορίας, καλείτο πλέον να πείσει τις υποτελείς χώρες να αναλάβουν «μεγαλύτερη ευθύνη» στη διακυβέρνησή τους.

Μέχρι τότε, όλες οι υπό κατοχή χώρες είχαν μάθει να πορεύονται ακολουθώντας τις άνωθεν εντολές του Κρεμλίνου και είχαν ελάχιστη αυτονομία και εμπειρία κινήσεων. Ξαφνικά έπρεπε να αναλάβουν την ευθύνη της διακυβέρνησης των χωρών τους… Ω, τι συμφορά!

Από την άλλη, ο Γκορμπατσόφ δεν είχε την εμπειρία ούτε τις ιδεολογικές αγκυλώσεις των προκατόχων του. Ανέλαβε όταν η σοβιετική φούσκα ήταν έτοιμη να σκάσει στα χέρια του. Ο ίδιος, ακόμα και όταν ήταν αξιωματούχος του καθεστώτος, είχε αναθεωρητικές ιδέες.

Για παράδειγμα παραδέχτηκε ότι «το μεγαλύτερο λάθος της Σοβιετικής Ένωσης ήταν αυτό που κάναμε στην Πράγα… αν όλες αυτές οι χώρες είχαν τότε ακολουθήσει δρόμους προς τη μεταρρύθμιση των κοινωνιών τους, θα είχαμε οδηγηθεί σε διαφορετικά αποτελέσματα».

Δυστυχώς, δεν θα μάθουμε ποτέ αν είχε δίκιο. Από την άλλη, ωστόσο, δεν γνωρίζουμε αν τη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία είχε αυτές τις απόψεις. Από τον πρώτο χρόνο της δικής του διακυβέρνησης και υπό την επιρροή του τότε υπουργού του των Εξωτερικών Έντβαρντ Σεβαρντνάτζε, σχημάτισε την ακράδαντη πεποίθηση ότι οι Σοβιετικοί έπρεπε να χαλαρώσουν δραστικά την ασφυκτική λαβή στις χώρες της αυτοκρατορίας. Ήδη ο Γκορμπατσόφ ήταν αντιμέτωπος και με μια συντριπτική πραγματικότητα, που κραύγαζε ότι τα δορυφορικά κράτη ήταν πλέον ένα αβάσταχτο οικονομικό βάρος το οποίο η ΕΣΣΔ δεν μπορούσε να αντέξει στους ώμους της.

Πολλοί ήταν εκείνοι οι Σοβιετικοί οι όποιοι υποστήριζαν ότι το μοντέλο που είχε στηθεί κατέληξε να προσφέρει στις υπό εξάρτηση χώρες (προκειμένου να τις κρατά σε μια σταθερότητα αγοράζοντας «αφοσίωση») ένα επίπεδο ζωής που ήταν ανώτερο από αυτό των Σοβιετικών πολιτών! Για να διατηρούνται σε «σοσιαλιστική επαγρύπνηση» οι Ανατολικοευρωπαίοι αδελφοί η ΕΣΣΔ ξόδευε σε μηχανισμούς ασφαλείας 10 δισ. σε αμερικανικά δολάρια. Νέο που όταν το έμαθε ο Γκορμπατσόφ το πρόσθεσε σε άλλα 30 δισ. που αντιστοιχούσαν στις ευγενικές χορηγίες του καθεστώτος προς τις χώρες – δορυφόρους και συνειδητοποίησε ότι οι ετήσιοι λογαριασμοί δεν μπορούσαν πλέον να πληρωθούν. Η ΕΣΣΔ είχε περιέλθει σε αδιέξοδο.

Το πρώτο σοκ των ηγετών των δορυφορικών κρατών που είχαν επαναπαυθεί στο σταλινικό μοντέλο, το οποίο βασιζόταν στην αδιάλειπτη ροή πρώτων υλών από την ΕΣΣΔ προς τις αποικίες με αντάλλαγμα βιομηχανικά προϊόντα, ήρθε με την αναγγελία ότι αυτή σταματά. Ήταν τον Νοέμβριο του 1986, όταν σε μια διάσκεψη των ηγετών στη Μόσχα αναγγέλθηκε η διακοπή του προγράμματος.

Η είδηση συγκλόνισε τον σοσιαλιστικό κόσμο καθώς πλέον ο Γκορμπατσόφ ξεκαθάρισε ότι «η ανταλλαγή πρέπει να οικοδομηθεί σε αμοιβαίως επωφελή βάση και υπό αληθινές συνθήκες αγοράς». Αυτό το «αληθινές συνθήκες αγοράς» τότε πόνεσε όσο τίποτε άλλο τους ηγέτες! Αυτό σήμαινε απλώς ότι στο εξής οι υπό σοβιετική εξάρτηση χώρες θα έπρεπε να καταβάλλουν τις διεθνώς συμφωνημένες τιμές για τις εισαγωγές τους, όπως επίσης ότι η Σοβιετική Ένωση θα είχε περισσότερες δυνατότητες να επιλέξει αν θα αγόραζε ή όχι τα χαμηλής ποιότητας βιομηχανικά προϊόντα που παρήγαγαν σε σχέση με τα φτηνότερα και σαφώς ποιοτικότερα δυτικά.

Επίσης, οι Σοβιετικοί κατέστησαν σαφές στους εμβρόντητους συντρόφους τους ότι από εκείνη τη στιγμή ήταν οι ίδιοι υποχρεωμένοι να ξεπληρώνουν τα δάνεια που έπαιρναν από τη Δύση με την εγγύηση της ΕΣΣΔ.

Στην ουσία, αυτή η συνάντηση ήταν η πρώτη επίσημη αναγγελία της αρχής του τέλους της σοβιετικής αυτοκρατορίας καθώς αποδεσμευόταν από κάθε οικονομική υποχρέωση απέναντι στις κτήσεις της. Οι χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού (και της ανύπαρκτης οικονομίας) καλούνταν να «βγάλουν το ψωμί τους» μόνες τους, να αυτοσυντηρηθούν, να αποκτήσουν τις υποχρεώσεις της ελευθερίας τους. Και αυτό δεν άρεσε κυρίως στους ηγέτες των δικτατοριών, που είδαν να χάνεται η γη κάτω από τα πόδια τους!

Διαβάστε επίσης

Ενεργειακή κρίση: Και τώρα τρέχουμε… Θέμα ακόμη και ωρών οι ανακοινώσεις Μητσοτάκη για το «εθνικό σχέδιο»

ΚΚΕ για την ενεργειακή ακρίβεια: Άμεση και άνευ όρων κατάργηση της ρήτρας αναπροσαρμογής

ΣΥΡΙΖΑ – Π.Σ.: Σκληρό ροκ για τα παιχνίδια με την ενέργεια